مطالعات زن و خانواده

ساخت و اعتباریابی مقیاس سنجش الگوی اقتصادی خانوار‌

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسندگان

1 دانشیار دانشکده مهندسی پیشرفت دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، ایران

2 دانشکده اقتصاد، مدیریت و مهندسی پیشرفت، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، ایران

3 استادیار دانشکده مهندسی پیشرفت، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، ایران.

4 دانشکده مهندسی صنایع دانشگاه علم و صنعت ایران

چکیده

اقتصاد خانواده، به عنوان یک علمِ نوظهور، خانواده را بر مبنای مبادلات بازار توصیف می‌کند. معیارهایی که برای اندازه‌گیری اقتصاد خانوار توسعه داده شده صرفا به جنبه‌های مادی خانواده توجه شده است، در حالی که خانواده به عنوان یک نهاد طبیعی ـ فطری ماهیتی کاملا متفاوت از بنگاه‌های اقتصادی دارد. بنابراین ضرورت دارد مقیاس‌هایی مبتنی بر مبانی اسلامی و در جهت رشد جامع خانواده طراحی شود. هدف پژوهش حاضر ساخت و اعتباریابی پرسشنامه‌ی سنجش الگوی اقتصادی خانوار مبتنی بر نظریه خانواده‌ی ذومراتب است. این پژوهش «عقلانیت اقتصادیِ خانواده» را صرفا عقل حسابگر مادی تفسیر نکرده و در پی آن است شاخص‌های سطوح مختلف «عقلانیت جامع خانواده» را شناسایی کند. بدین منظور برای استخراج شاخص‌های مرتبط از روش تحلیل محتوای کیفی جهت‌دار استفاده شده است. پس از طراحی گویه‌ها و تایید روایی صوری، محتوایی و تفکیکی، پرسشنامه در یک نمونه 387 زوجی از خانواده‌ها در سطح شهر تهران اجرا شده است. نتایج تحلیل عاملی تاییدی نشان می‌دهد، داده‌ها با ساختار عاملی و زیربنای نظری تحقیق برازش مناسبی دارند و معیارهای آلفای کرونباخ، پایایی سازه، روایی واگرا و همگرا نیز تایید شدند. بدین ترتیب این پرسشنامه از روایـی و اعتبار مطلوب برخوردار است. مقیاس طراحی شده، شاخص‌هایی از مراتب مختلف عقلانیت خانواده ارائه می‌دهد. از سطح غیرعقلانی، صرفا مادی و طبیعی تا سطحی که خانواده، علاوه بر منافع مادی، منافع معنوی و فرامــادی را مــورد توجه قرار می‌دهد. بدین ترتیب با در نظرگرفتن کثرت، تنوع و تفاوت‌های اقتصادی در قلمرو زندگی خانوادگی مقیاس جامعی از مبانی و معارفی اسلامی استخراج شده است.

تازه های تحقیق

بر اساس مرور پیشینه اقتصاد خانواده، نظریات موجود جایگاه خانواده را از یک نهاد فطری ـ طبیعی فروکاسته و یک نگاه بازاری و اقتصادی به خانواده دارند. در حالی که بر اساس معارف اسلامی خانواده کانون رشد و تعلیم و تربیت است و تعاملات و تصمیمات اقتصادی هرگز خودخواهانه و منفعت‌طلبانه نمی‌تواند باشد بلکه رفتارها اقتصادی باید در راستای جریان رشد، تعالی و سعادت خانواده باشد. کنش‌های اقتصادی باید با روح کلی خانواده و مولفه‌های مهم آن یعنی مودت، رحمت، شفقت و... سازگار باشد. در ادبیات متعارف اهداف همه خانواده‌ها ثابت در نظر گرفته شده و منافع خانواده به رفاه و منفعت‌طلبیِ مادی تقلیل داده شده است. بدین ترتیب شاخص‌های ارزیابی نیز  حول همین موضوع تدوین و توسعه پیدا کرده‌ا‌ند. در حالی که خانواده منافعی غیرمادی دارد و ذات آن با دگرخواهی، ایثار و از خودگذشتگی گره خورده است. ما سطوح مختلفی از عقلانیت داریم که در علم اقتصاد خانواده متعارف گسترش داده نشده و به تبع، شاخص‌هایی برای آن معرفی و تبیین نشده است

این پژوهش اذعان دارد که می‌توان در زندگی خانوادگی، سطحی بالاتر از منافع مادی فردی یا خانوادگی را در نظر گرفت. سطحی که خانواده، منافع معنوی و فرامــادی را مــورد توجه قرار دهد. در این صورت اساسـا جایگاه زندگی مادی خانوادگی، تنها به عنوان مکمل حیات معنوی تعریف خواهد شد. در واقع خانواده، در هر سطح وجودی، با توجه به هدفی که در زندگی انتخاب کرده، دارای یک نظام عقلانیت ویژه برای تبیین رفتارهای خود است. منظور از عقلانیت، «عقلانیت جامع» است. نه صرفا عقلانیتی که حساب و کتاب مادی را در نظر داشته باشد. عقلانیتی که انسان و خانواده را به رشد و سعادت ابدی می‌رساند.

بدین ترتیب در این پژوهش، با به کارگیری روش تحلیل محتوای کیفی جهت‌دار به استخراج شاخص‌های اقتصاد خانواده در هر رتبه با استفاده از خروجی‌های نظریه‌ی پیشین محقق پرداخته شده و بر مبنای این شاخص‌ها، پرسشنامه و ابزار پیمایش طراحی شده است. این پرسشنامه بر روی 387 نمونه از خانواده‌های ساکن شهر تهران اجرا شده است. با توجه به اینکه رتبه‌های فازی خانواده در اینجا بسیار به هم نزدیک بودند، 10 رتبه فازی به 6 دسته ناعقلانیت، طبیعی، استخدامگری، تعاون، احسان و تعالی ادغام شد.

نتایج تحلیل عاملی تاییدی نشان می‌دهد اطلاعات خانوارها برازش مناسبی با ساختار عاملی و تئوری طراحی شده دارد. تمام معیارهای پایایی، روایی همگرا و واگرا نیز تایید شده‌اند

علاوه بر این مقیاس مناسبی برای اندازه‌گیری وضعیت و رتبه اقتصاد خانواده در سطح خرد طراحی شده است. معیارهای پایایی و روایی این سنجه تایید شده و علاوه بر این قدرت مقیاس در تشخیص انواع خانواده‌ها به اثبات رسیده است.

این مقیاس شاخص‌هایی از سطوح مختلف عقلانیت اقتصادی خانواده ارائه می‌دهد. بدین ترتیب با در نظرگرفتن کثرت، تنوع و تفاوت‌های اقتصادی در قلمرو زندگی خانوادگی مقیاس جامعی را از مبانی و معارفی اسلامی استخراج کرده است.

با مقیاس طراحی شده، می‌توان تحقیقات پیمایشی و طولی در مقاطع زمانی مختلف با حجم نمونه بزرگتر، در استانها و اقلیم‌های مختلف انجام داد. بدین تریب روند تغییر و تحول فرهنگی و اقتصادی خانواده‌ها از منظر نهادهای ارزیاب، مورد پایش مستمر قرار گرفته و راهنمای سیاست‌پژوهان و سیاستگذاران این عرصه قرار خواهد گرفت.

هم‌چنین می‌توان تحقیقی در خصوص آینده‌پژوهی وضعیت مولفه‌های عقلانیتِ خانواده در ایران و روند تغییرات این مولفه‌ها طراحی کرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Construction and validation of the family economic model questionnaire

نویسندگان [English]

  • Alireza Moini 1
  • Sayyede Ashraf Mousavi Loghman 2
  • Ataollah Rafiei 3
  • Mir Saman Pishvaee 4

1 Faculty member of progress engineering department, Iran university of science & technology,Tehran,Iran

2 Progress Engineering Department, Iran university of Sceince & technology, Tehran, Iran

3 Faculty member of progress engineering Department, Iran university of science &technology,Tehran, Iran

4 Industrial Engineering Department, Iran university of Science & technology, Teran, Iran.

چکیده [English]

As an emerging science, family economy describes the family based on market exchanges. Its new explanation has caused the family to be governed by a rational order that destroys the individual and family relations. The criteria developed to measure the family economy are rooted in human capital and focus only on the material aspects of the family, while the family as a natural and fitrah-based institution is of a completely different nature from economic enterprises. Therefore, it is necessary to design scales based on Islamic principles and for the comprehensive growth of the family. The purpose of this study is to construct and validate a family economic questionnaire based on the theory of "Gradational family economics”. This theory provides a real and rational explanation of different families’ behavior in matters dealing, somehow, with a kind of economic motivation. It has presented its findings according to which families are fuzzily ranked, based on their degree of growth, into ten categories: enemy, irrational, natural, exploitative, collaborative, cooperative, fair, benevolent, sacrificing, and transcendent. This research has used the directed qualitative content analysis method to extract the family economy evaluation indicators, and conducted a survey on 387 households in Tehran. Results of the confirmatory factor analysis have shown that the data fit well with the factor structure and theoretical basis of the research, and the Cronbach’s alpha, structural reliability, discriminant validity and convergent validity criteria were confirmed as well. Thus, this questionnaire has the desired validity and reliability

کلیدواژه‌ها [English]

  • Family Economy
  • Gradational Family
  • Advancement
  • Islamic Economy

  1. منابع فارسی

    1. ایمان، محمدتقی و نوشادی، محمودرضا. (1390). تحلیل محتوای کیفی. پژوهش. 3 (1): 15-44 [link]
    2. بیات، روح‌الله. (1394). رویکردهای مبتنی بر اخلاق و حقوق اجتماعی در نظام های اقتصادی سرمایه‌داری و اسلام. فصلنامه علمی – ترویجی اقتصاد و بانکداری اسلامی، 10. 85-110. [link]
    3. ترابی، فاطمه و شیدانی، زهرا. (1398). بررسی عوامل موثر بر گرایش زنان 15- 49 ساله شهر تهران به فرزندآوری کمتر. مطالعات زن و خانواده. 7 (2): 31-63. 10.22051/2017.15078.1437. [link]
    4. حکمت‌نیا، محمود. (1388) فلسفه حقوق خانواده (جلد دوم)، شورای فرهنگی اجتماعی زنان. [link]
    5. خطیبی، اعظم. (1394) بررسی نگرش زنان نسبت به عوامل موثر بر تحکیم خانواده (پژوهشی در بین کارکنان زن دانشگاه‌های پیام نور استان همدان). مطالعات زن و خانواده. 3 (1): 59-92. 10.22051/2015.2196 [link]
    6. رسولی، نسرین.، ترابی، محمدامین.، رسولی، محی‌الدین. (1397) گام به گام با اسمارت پی ال اس، نشر مولفین طلایی[link]
    7. رفیعی‌آتانی، عطاء‌ الله. (1396)، واقعیت و روش تبیین کنش انسانی در چارچوب فلسفه اسلامی نظریه‌ای بنیادین در علوم انسانی. آفتاب توسعه (ناشر تخصصی مرکز علوم انسانی اسلامی صدرا) [link]
    8. علم‌الهدی، جمیله. (1389). نظریه اسلامی تعلیم و تربیت(چاپ دوم). انتشارات دانشگاه امام صادق (ع). . [link]
    9. مطهری، مرتضی. (1375)، تعلیم و تربیت در اسلام، انتشارات صدرا. [link]
    10. مطهری، مرتضی. (1396). نظام حقوق زن در اسلام. انتشارات صدرا. [link]
    11. موسوی لقمان، سیده اشرف. (1399). طراحی الگوی اقتصاد خانواده با تاکید بر نقش دولت در چارچوب اقتصاد اسلامی، رساله دکتری دانشکده مهندسی پیشرفت دانشگاه علم و صنعت ایران، چاپ نشده

    References

    1. Austin, A. M. B., Blevins-Knabe, B., de Aquino, C. N., de Burró, E. U., Park, K. E., Bayley, B., ... & George, A. T. (2006). Parent socialization, family economic well-being, and toddlers' cognitive development in rural Paraguay. Journal of Research in Childhood Education, 20(4), 255-274. ‏ https://doi.org/10.1080/02568540609594566. [link]
    2. Bayat, Ruhollah. (2015) Approaches based on ethics and social rights in the economic systems of capitalism and Islam. Scientific Quarterly of Islamic Economics and Banking, 10. 85-110. [link] (text in persian)
    3. Brooks–Gunn, J., Han, W. J., & Waldfogel, J. (2002). Maternal employment and child cognitive outcomes in the first three years of life: The NICHD study of early child care. Child development, 73(4), 1052-1072.‏ doi: 10.1111/1467-8624.00457. [link]
    4. Chiappori, P. A. (2020). The theory and empirics of the marriage market. Annual Review of Economics, 12, 547-578.‏ https://doi.org/10.1146/annurev-economics-012320-121610 [link]
    5. Cohen, L. R., & Wright, J. D. (Eds.). (2013). Research handbook on the economics of family law. Edward Elgar Publishing.‏ [link]
    6. Degner, J. (2019). Family Formation, Fertility, and Failure: A Literature Review on Price Increases and Their Impact on the Family Institution. Quarterly Journal of Austrian Economics, 22(2), 218-241 https://doi.org/10.35297/qjae.010012.‏ [link]
    7. Foster, E. M. (2002). How economists think about family resources and child development. Child development, 73(6), 1904-1914.‏ doi: 10.1111/1467-8624.00513. [link]
    8. Gassman‐Pines, A., & Hill, Z. (2013). How social safety net programs affect family economic well‐being, family functioning, and children's development. Child Development Perspectives, 7(3), 172-181. https://doi.org/10.1111/cdep.12037. ‏ [link]
    9. Gibb, S. J., Fergusson, D. M., & Horwood, L. J. (2012). Childhood family income and life outcomes in adulthood: findings from a 30-year longitudinal study in New Zealand. Social science & medicine, 74(12), 1979-1986.‏ https://doi.org/10.1016/j.socscimed.2012.02.028 . [link]
    10. Hao, L. (1996). Family structure, private transfers, and the economic well-being of families with children. Social forces, 75(1), 269-292. https://doi.org/10.2307/2580765. ‏ [link]
    11. Haveman, R., & Wolfe, B. (1995). The determinants of children's attainments: A review of methods and findings. Journal of economic literature, 33(4), 1829-1878.‏ [link]
    12. Hekmatunia, M. (2009). Philosophy of Family Law (Vol. II), Women's Socio-Cultural Council. (Text in Persian). [link]
    13. Hsieh, H F., & Shannon, S. E. (2005). Three approaches to qualitative content analysis. Qualitative health research, 15(9), 1277-1288.‏ DOI: 10.1177/1049732305276687 [link]
    14. Iman, M.T. & Noushadi, M. (2011). Qualitative content analysis, Research, 3(2), 15-44 (Text in Persian). [link]
    15. Khatibi, A.. (2015) A Study of Women's Attitudes Towards Factors Affecting Family Strengthening (A Study among Female Employees of Payame Noor Universities in Hamadan Province). Women and Family Studies. 3 (1): 59-92. Doi: 10.22051 / JWFS.2015.2196 [link] (text in persian)
    16. Laszloffy, T. A. (2002). Rethinking family development theory: Teaching with the systemic family development (SFD) model. Family Relations, 51(3), 206-214.‏ https://doi.org/10.1111/j.1741-3729.2002.206098.x [link]
    17. LaFave, D., & Thomas, D. (2017). Extended families and child well-being. Journal of Development Economics, 126, 52-65. https://doi.org/10.1016/j.jdeveco.2016.11.006 . ‏ [link]
    18. Layard, R., Clark, A. E., Cornaglia, F., Powdthavee, N., & Vernoit, J. (2014). What predicts a successful life? A life-course model of well-being. The Economic Journal, 124(580), F720-F738. https://doi.org/10.1111/ecoj.12170 ‏ [link]
    19. Lugo‐Gil, J., & Tamis‐LeMonda, C. S. (2008). Family resources and parenting quality: Links to children’s cognitive development across the first 3 years. Child development, 79(4), 1065-1085. doi: 10.1111/j.1467-8624.2008.01176.x.‏ [link]
    20. Mammen, S., Dolan, E., & Seiling, S. B. (2015). Explaining the poverty dynamics of rural families using an economic well-being continuum. Journal of Family and Economic Issues, 36(3), 434-450.‏ [link]
    21. Motahari, M. (1996), Education in Islam, Sadra Publications. (Text in Persian).   [link]
    22. Mousavi Loghman, S.A. (2021), Designing a Family Economic Model with Emphasis on the Role of Government in the Framework of Islamic Economics, Ph.D. Thesis, Faculty of Development Engineering, Iran University of Science and Technology, unpublished (Text in Persian).  
    23. Pollard, E. L., & Lee, P. D. (2003). Child well-being: A systematic review of the literature. Social indicators research, 61(1), 59-78.‏ [link]
    24. Rafiei Atani, A. (2017). Reality and method of explaining human action in the framework of Islamic philosophy of fundamental theories in humanities. Aftab Tose'e (specialized publisher of Sadra Islamic Humanities Center) (Text in Persian).  [link]
    25. Rasouli, N., Torabi, M. A. & Rasouli, M. (2018). Step by step with Smart PLS, Golden Authors Publishing(Text in Persian). [link]
    26. Torabi, F. and Sheidani, Z. (2019) A study of the factors affecting the tendency of women aged 15-49 in Tehran to have fewer children. Women and Family Studies. 7 (2): 31-63. Doi: 10.22051 / JWFS.2017.15078.1437. [link] (text in persian)
    27. Tonkiss, F., & Slater, D. (2001). Market society: markets and modern social theory. Cambridge: Wiley-Blackwell.
    28. Strathern, M.(2002). Externalities in comparative guise. Economy and Society, 31(2), 250-267.‏ [link]
    29. Spencer, R. A., & Komro, K. A. (2017). Family economic security policies and child and family health. Clinical child and family psychology review, 20(1), 45-63. ‏ doi: 10.1007/s10567-017-0225-6. [link]
    30. Thomson, E., Hanson, T. L., & McLanahan, S. S. (1994). Family structure and child well-being: Economic resources vs. parental behaviors. Social forces, 73(1), 221-242. https://doi.org/10.2307/2579924 [link]‏
    31. Wang, Y., Deng, C., & Yang, X. (2016). Family economic status and parental involvement: Influences of parental expectation and perceived barriers. School Psychology International, 37(5), 536-553.‏ https://doi.org/10.1177/0143034316667646. [link]
    32. White, L., & Rogers, S. J. (2000). Economic circumstances and family outcomes: A review of the 1990s. Journal of Marriage and Family, 62(4), 1035-1051. https://doi.org/10.1111/j.1741-3737.2000.01035.x‏ [link]
    33. Wiley, A. R., & Ebata, A. (2004). Reaching American families: Making diversity real in family life education. Family Relations, 53(3), 273-281. https://doi.org/10.1111/j.0022-2445.2004.0003.x ‏ [link]
    34. Xiao, J. J. (2013). Family economic well-being. In Handbook of Marriage and the Family (pp. 573-611). Springer, Boston, MA.‏ [link]
    35. Yeung, W. J., Linver, M. R., & Brooks–Gunn, J. (2002). How money matters for young children's development: Parental investment and family processes. Child development, 73(6), 1861-1879. DOI: 10.1111/1467-8624.t01-1-00511‏ [link]
    36. Yoo, J. P., & Choi, C. (2016). How do family economic contexts affect children’s subjective well-being? A study of South Korea. Child Indicators Research, 9(4), 949-970.‏ [link]
مطالعات زن و خانواده
دوره 10، شماره 2 - شماره پیاپی 25
تیر 1401
صفحه 77-107