مطالعات زن و خانواده

تحلیل سرمایۀ اجتماعی زنانِ خانه‌دار ساکن در سکونت‏گاه‏ غیر‏رسمی (مطالعه موردی: محله شهید قربانی مشهد)

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسندگان

1 عضو هیات علمی سازمان جهاد دانشگاهی خراسان رضوی

2 عضو هیات علمی سازمان جهاددانشگاهی خراسان رضوی

چکیده

هدف این پژوهش بررسی کم و کیف سرمایۀ اجتماعی زنانِ خانه‌دار ساکن در یکی از سکونت‏گاه‌های غیررسمی(محله شهید قربانی واقع در منطقه چهار شهر مشهد) است.جامعه آماری،زنانِ خانه‏دار ساکن در این محله بوده‏اند که از این گروه300 نفر به‌عنوان نمونه با روش خوشه‌ای مرحله‌ای انتخاب شدند.در این پژوهش دو بعد شناختی و ساختاری سرمایۀ اجتماعی سنجیده شد.بعد شناختی شامل اعتماد بین فردی یا اعتماد به افراد آشنا، اعتماد اجتماعی یا تعمیم‌یافته که اعتماد به بیگانگان هم تعبیر می‏شود و بالاخره اعتماد مدنی یا اعتماد به سازمان‌ها و نهادها است و بعد ساختاری شامل مشارکت رسمی ‏و غیررسمی‏ و شبکه ارتباطات اجتماعی زنان(فراوانی،شیوه و شدت رابطه) است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Analysis of Social Capital of Housewives Living in Informal Settlements (Case Study: Shahid Ghorbani Neighborhood, Mashhad)

نویسندگان [English]

  • simin foroughzadeh 1
  • farzaneh razzaghian 2
  • javad barati 1
  • sahar soltani 1

1 Iranian Academic Center For Education Culture and Research (A C E C R ) Mashhad

2 Iranian Academic Center For Education Culture and Research (A C E C R ) Mashhad

چکیده [English]

The purpose of this research is to study the social capital of housewives living in an informal residence (Shahid Ghorbani neighborhood located in the District 4 of Mashhad).The survey population consisted of housewives living in this neighborhood of which 300 were selected as the research sample using cluster sampling method. Cognitive and structural dimensions of social capital were measured. The cognitive dimension includes interpersonal trust or trust in familiar individuals, social or generalized trust that is trusting strangers, and finally civil trust or trusting public organizations and agencies. The structural dimension involves women's formal and informal participation and their social relationship network (frequency, mode, and intensity). The results suggest that the status of women's trust in the three types of interpersonal, generalized and institutional trust is not considerable. Comparison participation in public and private spheres suggests that more than two thirds of women significantly participate in the public realm, while the majority of respondents have experienced private participation to a small extent. Women suffer a weak social relationship network and, respectively, interpersonal trust and informal participation are the most important variables explaining the women's social relations.

کلیدواژه‌ها [English]

  • women
  • social capital
  • informal settlements
  • Shahid Ghorbani Neighborhood
  • Mashhad

تحلیل سرمایۀ اجتماعی زنانِ خانه‌دار

ساکن در سکونت‏گاه‏ غیر‏رسمی

(مطالعه موردی: محله شهید قربانی مشهد)

 

­ سیمیـن فروغ زاده[1]  فرزانه رزاقیان[2]      جواد براتی[3]          سحر سلطانی[4]

 

          چکیده

هدف این پژوهش بررسی کم و کیف سرمایۀ اجتماعی زنانِ خانه‌دار ساکن در یکی از سکونت‏گاه‌های غیررسمی(محله شهید قربانی واقع در منطقه چهار شهر مشهد) است.جامعه آماری،زنانِ خانه‏دار ساکن در این محله بوده‏اند که از این گروه300 نفر به‌عنوان نمونه با روش خوشه‌ای مرحله‌ای انتخاب شدند.در این پژوهش دو بعد شناختی و ساختاری سرمایۀ اجتماعی سنجیده شد.بعد شناختی شامل اعتماد بین فردی یا اعتماد به افراد آشنا، اعتماد اجتماعی یا تعمیم‌یافته که اعتماد به بیگانگان هم تعبیر می‏شود و بالاخره اعتماد مدنی یا اعتماد به سازمان‌ها و نهادها است و بعد ساختاری شامل مشارکت رسمی ‏و غیررسمی‏ و شبکه ارتباطات اجتماعی زنان(فراوانی،شیوه و شدت رابطه) است.

 

واژگان کلیدی:  زنان،سرمایۀ اجتماعی،سکونت‏گاه‏ غیر‏رسمی،محله شهید قربانی،مشهد

 

 

بیان مسئله

سکونت‏گاه غیررسمی که این روزها بخش جدایی‌ناپذیری از محیط شهری است،به‌عنوان چالشی فرا روی توسعه پایدار شهری قلمداد شده و همواره از بدو شکل‏گیری با مسائل مختلف درگیر بوده است.در بیشتر شهرهای درجه‌یک کشور، بیش از 15 درصد جمعیت در سکونتگاه‌های غیررسمی ساکن هستند که در این میان، شهرهای مشهد، تهران، اهواز، بندرعباس، چابهار،زاهدان و کرمانشاه از اهمیت بالاتری برخوردارند.شهر مشهد از یک‌سو دومین کلان‌شهر مذهبی جهان است و از سوی دیگر از حیث جمعیت و وسعت پس از تهران دومین شهری است که با چالش حاشیه‌نشینی مواجهه است(رهنما و توانگر،1387: 85).این شهر با جمعیت2.7 میلیون نفر در سال1390 مهم‌ترین شهر حاشیه‌نشین کشور پس از تهران محسوب شد(امیر فخریان و همکاران،1391: 19).در مشهد۶۶ محله هدف سکونت‏گاه‏ غیر‏رسمی‏ وجود دارد که در هشت پهنه متمرکز هستند و حدود نیمی ‏از جمعیت مشهد یعنی یک‌میلیون و دویست هزار نفر در سکونتگاه‌های غیررسمی‏ این شهر سکونت دارند(اداره کل راه و شهرسازی خراسان رضوی).

تغییر وضعیت سکونتگاه‌های غیررسمی،نیاز به توسعه اجتماع‌محور دارد.این نوع توسعه از طریق ارتقای ظرفیت‌های فردی، خانوادگی و اجتماع محلی دست‌یافتنی است(محمدی،1387: 93).امروزه برای انجام این تغییر و تحول در اجتماعات محلی بر روی زنان و نسل دوم(فرزندان)تأکید می‏شود.یکی از عواملی که موجب می‏شود تا زنان به‌طور توانمند در عرصه‏های مختلف اجتماع گام بگذارند، فرصت‌ها یا سرمایه‏های آن‌هاست. برآیند مطالعات نظری نشان‌دهندۀ  آن است که افراد سرمایه‏های اقتصادی[5]، اجتماعی[6] و فرهنگی[7] متفاوتی دارند که عمدتاً در روابط اجتماعی متبلور می‏شود و بر ابعاد مختلف زندگی انسان تأثیر می‏گذارد. در حال حاضر سرمایۀ اجتماعی، در مقایسه با سایر سرما‏یه‏ها، اصل محوری برای دستیابی به توسعه است(صالحی و مهرعلیزاده،1384: 26). بطوریکه بولن در ولزجنوبی به این نتیجه رسید که سرمایۀ اجتماعی خمیر مایه اصلی توسعه محله‏ای است(بولن و اونی،1999: 97 ). لذا قبل از انجام هرگونه ظرفیت‌سازی و اقدام برای تغییر وضعیت، اطلاع از وضعیت سرمایۀ اجتماعی به عنوان بن مایۀ توسعۀ اجتماعی و فرهنگی مهم و ضروری است.

محله شهید قربانی(شیخ حسن)، یکی از سکونت‏گاه‏‌های غیررسمی‏ در شمال شرق مشهد و در پهنه التیمور، واقع درمنطقه چهار شهری است. این منطقه1320هکتار وسعت دارد و با جمعیتی بیش از 246 هزار نفر(123 هزار زن و123 هزار مرد) و سکونت 184 نفر در هر هکتار بعنوان متراکم‏ترین منطقه شهرداری مشهد بوده و 69 هزار خانوار دارد که طبق سرشماری سال1390، بعد‏خانوار این منطقه3. 6 گزارش شده است. تحلیل مصاحبه‏های عمیق و اولیه با تعدادی از زنان ساکن در این محله نشان داد، بخش عمدۀ رنج ساکنان ناشی از ضعف یا فقدان سرمایه‏های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است.  

شرط تحقق توسعۀ پایدارمحله‏ای، توجه و شناخت سرمایۀ اجتماعی است و زنان عنصر سازنده و مهمی ‏درشکل‏گیری سرمایۀ اجتماعی دیگر اعضای خانواده هستند. در این مطالعه، بعد عینی یا ساختاری سرمایۀ اجتماعی نمایانگر تعاملات و پیوندهای بین اعیانی است(مشارکت رسمی‏و غیر‏رسمی ‏و شبکه روابط از حیث بسامد و شدت و شیوه) و بعد ذهنی یا شناختی بیانگر تعاملات و پیوندهای بین اذهانی، چون اعتماد اجتماعی(بین فردی، تعمیم یافته و نهادی) است. سنجش علمی ‏و آگاهی از کلیۀ ابعاد و کم وکیف سرمایۀ اجتماعی در بین زنانِ خانه‌دار، همچنین آگاهی از میزان تاثیر متغیرهای دیگر بر شبکه روابط اجتماعی به عنوان بن‏مایۀ اولیۀ سرمایۀ اجتماعی از این حیث اهمیت دارد که میزان آگاهی کارگزاران تغییر را برای چگونگی تغییر، ورود به میدان و تعریف گام‌های اقدام‏پژوهی برای توسعۀ اجتماع محلی در سکونتگاه‌های غیررسمی، افزایش می‏دهد. سوالات تحقیق چنین است:

*     کمیت و کیفیت سرمایۀ اجتماعی زنانِ خانه‏دار ساکن در محله شهید قربانی مشهد چگونه است؟

*     آیا ابعاد مختلف سرمایۀ زنان (از حیث کم و کیف اعتماد، مشارکت و شبکه روابط ) با یکدیگر متفاوت است؟

*     وضعیت شبکه روابط اجتماعی به عنوان بنیادی‏ترین جزء سرمایۀ اجتماعی در بین زنان چگونه است و چه عواملی در تقویت آن تعیین کننده است؟

ابعاد نظری و مفهومی‏ پژوهش

سرمایه و انواع آن

موقعیت افراد بر حسب حجم و نوع سرمایه آنها مشخص می‏شود و جایگاه آنان را ابتدا در خانواده و سپس در جامعه مشخص می‏سازد(بوردیو، 1380). با الهام از نظر بوردیو در هرمیدانی میان بازیگران یا گروه‏های اجتماعی چهار نوع سرمایه ردوبدل می‌شوند که عبارتند از سرمایه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و نمادین(فکوهی، ۱۳۸1: 300.( درخصوص رابطۀ بین انواع سرمایه، سرمایۀ اقتصادی درمقایسه با سرمایۀ فرهنگی و اجتماعی با سرعت بیشتری به سرمایه‏های دیگر تبدیل می‏شود. سرعت فرسایش و اضمحلال سرمایۀ اجتماعی به مراتب بیشتر از سرمایۀ اقتصادی و فرهنگی است و بالاخره سرمایۀ فرهنگی پابرجا‏ترین و ثابت‏ترین سرمایه است(بوردیو، 1992 : 119).

سرمایۀ ‏اجتماعی

 به نظر پیر بوردیو، جیمز کلمن و رابرت پاتنام، سرمایۀ اجتماعی از پیوندهای شخصی و تعامل بین شخصی همراه با مجموعه‏ای از روش‏های مشترک تشکیل شده است(فیلد، 1386: 28). به زعم بوردیو سرمایۀ اجتماعی بر روابط میان انسانها تمرکز دارد و رفتار و نگرش آن‏ها را تحت تأثیر قرار می‏دهد و مانند شکل‏های دیگر سرمایه، مولد است و دست‏یابی به هدف‏های معینی را امکان پذیر می‏کند(شویره و فونتن، 1385 :38 ).

در تعریف بوردیو، سرمایۀ اجتماعی مجموعه منابع مادی یا معنوی است که به یک فرد یا گروه اجازه می‏دهدتا شبکۀ پایداری از روابط کم و بیش نهادینه شده برای آشنایی و شناخت متقابل را در اختیار داشته باشد(تاجبخش، 1384: 147).

 به نظر پاتنام عناصر اصلی سرمایۀ اجتماعی، شبکه‏ها، مشارکت، ارزش‏های مشترک و اعتماد است(فیلد، 1386: 67). منظور از شبکه‏ها، شبکه روابط و تعاملات موجود در سطح فردی میان افراد، درسطح گروهی میان گروه‏ها، در سطح اجتماعی بین گروه‏ها و در سطح ملی میان گروه‏ها با یکدیگر، نهادهای رسمی و غیررسمی با یکدیگر و میان تمامی گروه‏ها و نهادهای غیر رسمی با دولت است. ازنظر پاتنام، شبکه‏ها در کنار سایر عناصر سرمایۀ اجتماعی می‏توانند با تسهیل اقدامات هماهنگ، کارآمدی جامعه را افزایش دهند(تونکیس، 1388: 98). شکل‏گیری شبکه‏ها و اثرگذاری آنها بر زندگی افراد و گروه‏ها تنها ازطریق مشارکت اجتماعی تحقق می‏یابد. مشارکت اجتماعی به صورت تعهد مدنی و از طریق کنش جمعی، نقش خود را در ثبات سیاسی و رونق اقتصادی بازی می‏کند(پاتنام به نقل از تاج بخش، 1384: 98). اعتماد از عناصر مهم سرمایۀ اجتماعی است. پاتنام، پیوندهای اجتماعی متراکم را از بنیادهای ضروری اعتماد در جوامع پیچیده می‏داند. فوکویاما، اعتماد را انتظاری می‏داند که از رفتار منظم، صادقانه و همکاری‏جویانه مبتنی بر هنجارهای مشترک برمی‏خیزد(پاتنام به نقل از تاج بخش، 1384: 103). بنابراین، اعتماد تنها جزیی از سرمایۀ اجتماعی نیست، بلکه پیش شرطی برای شکل‏گیری آن نیز هست. کارآمدی و تداوم رابطه‏ها و شبکه‏ها بستگی به وجود اعتماد در میان اعضای آنها دارد. اعتماد بین شخصی یعنی افراد یک اجتماع، یکدیگر را مفید، صادق و با انصاف بدانند و منظور از اعتماد نهادی، مقبولیت، کارایی و محبوبیت دولت و نهادها و سازمان‏های دولتی در بین مردم جامعه است(پاتنام، 1392 : 285).

  

سکونت‏گاه‏‏های غیر‏رسمی، سرمایۀ اجتماعیو توسعه محله‏ای

پدیده اسکان غیر‏رسمی ‏از مهم‌ترین مشکلات شهرهای بزرگ و تااندازه‌ای شهرهای کوچک در حال حاضر ایران است(ایراندوست و همکاران، 1393: 43). امروزه برای تقلیل آسیب‌های این نوع از سکونتگاه‌‌ها، سیاست توانمندسازی در دستور کار است. این الگو از اواخر دهه1970، از جانب بنگاه‌های اصلی کمک‌رسانی بین‌المللی به‌ویژه بانک جهانی و سازمان ملل متحد و موسسه‌ی بین‌المللی ایالات‌متحده(USAFD)[8]، اتخاذ شد و به توانمندسازی[9]مشهور شد. توانمندسازی، ایجاد چارچوب‌های قانونی، نهادی، اقتصادی، مالی و اجتماعی برای افزایش کارایی اقتصادی و کارآمدی اجتماعی در توسعه‌ی بخش مسکن فقرا است(پوق، 2005). رهیافتی نوین که دیگر مهندسی ساختمان و تزریق منابع مالی صرف راهگشا نمی‌داند بلکه مهندسی اجتماعی با حمایت و تسهیل بخش عمومی ‏و سازمان‌های غیردولتی و محلی و مشارکت فعال موردنظر است(هادی‌زاده بزاز، 1382: 37).

 توانمندسازی ذیل رویکرد توسعه اجتماع محلی قرار می‏گیرد که ‏شامل نیاز مبنا و دارای مبنا است. در دارایی مبنا، توسعه از درون و با مشارکت ذی‌نفعان اتفاق می‏افتد و تأکید بر دموکراتیزه کرده جامعه از طریق تکثرگرایی سیاسی، تمرکززدایی مسئولیت‏ها، درگیر ساختن سطوح محله‏ای، مشارکت آحاد مردم در زندگی اجتماعی و نهادینه شدن آن با توسعه نهادهای مدنی است و اساس اجتماعات محله‏ای را بر دارایی‏های آن‌ها قرار می‏دهد(سین، 1998، به نقل از خاکپور، 1388: 66). در شناسایی دارایی‏های محلی، به قابلیت‌ها و توانمندی‌های ساکنان، انجمن‌ها و نهادهای عمومی‏ محلی توجه می‌شود که شامل سرمایه‌های کالبدی و مالی و اجتماعی(همان) است. در مقیاس محله‏ای، سرمایۀ اجتماعی منابعی است که از طریق حضور بالایی از اعتماد، عمل و کنش متقابل، هنجارهای مشترک رفتاری، تعهدات و تعلقات مشترک، شبکه‏های رسمی و غیر‏رسمی ‏و کانال‏های مؤثر اطلاعات به وجود می‏آید(کی، 2006: 162). در مقابل، رویکرد نیاز مبنا، استحقاق را مبنای توسعه قرار می‏دهد. مردم به‌عنوان افراد نیازمند تلقی می‏شوند. توجه صرف به نیازها و کمبودها است و دانش و ظرفیت اجتماع محلی برای حل مشکلات نادیده گرفته می‏شود(گرانت، 1991: 91).

علاوه بر رویکردهای فوق، نظریه بی‌سازمانی اجتماعی، شکل‏گیری سرمایۀ اجتماعی در محله را نشان می‏دهد. طبق آن تعاملات اجتماعی در محلات فقیر باعث ایجاد مجموعه فرهنگی متفاوت از جریان کار و اجتماع طبقه متوسط می‏شود که فرهنگ زاغه‌نشینی می‏نامند(، 2009، به نقل از موسوی و حسن‌پور، 1394). دیدگاه فقر شهری به‌عنوان شاخه‏ای از نظریه مذکور این ایده را طرح می‏کند که تمرکز اوضاع نامساعد اجتماعی و اقتصادی در محله با کاهش مشارکت و سرمایۀ اجتماعی همراه است(ترنی و‏هارکنت، 2007، به نقل از موسوی و حسن‌پور، 1394). به‌گونه‌ای که ساکنان این اجتماعات، معمولاً شبکه‏های اجتماعی محدودتری نسبت به ساکنان محلات توانگر دارند و به‌ندرت شامل افرادی می‏شوند که شاغل هستند(فرناندز و هریس، 1992، به نقل از موسوی و حسن‌پور، 1391). آن‌ها سازمان‏های رسمی کمتری دارند و به‌ندرت دسترسی به فرصت برای پیشرفت اقتصادی، آموزشی و اجتماعی را در سطح گروه‏ها در اجتماعات طبقه متوسط و حاشیه شهر فراهم می‏نمایند(لیتل و ین، 1998، به نقل از موسوی و حسن‌پور، 1394). ساکنان این محلات، ازنظر سرمایۀ اجتماعی فقیرند و میزان مشارکت، اعتماد و شبکه روابط آن‏ها اندک است و سرمایۀ اجتماعی‌شان به شبکه‏های کوچکی از دوستان و فامیل محدود می‏شود(استون و هیوز، 2002 :36 ).

 

جمع‌بندی نظری

فرض بنیادی مقاله آن است که سرمایه‏ از عوامل مهم در توسعه اجتماع محلی است و همان‌گونه که کاهش سرمایۀ اجتماعی با اوضاع نامساعد اجتماعی و اقتصادی مرتبط است، بهبود و تقویت آن نیز به شرایط بهتر یک اجتماع کمتر توسعه‌یافته، کمک می‏کند. اهمیت این موضوع تا حدی است که سیاست‌های توانمندسازی نیاز مبنایی که به‌طور مستقیم و از بعد صرفاً اقتصادی عمل کرده‌اند، نتوانسته است ساکنان سکونتگاه‌های غیررسمی شهر را به‌صورت پایدار، توانمند سازد. در این رویکرد، مردم افراد نیازمندی تلقی می‌شوند که برای رفاه خود همواره به کمک‌های دولتی وابسته‌اند و خود را نیازمند کمک از سوی دولت می‌دانند. امروزه رویکرد توانمندسازی دارایی مبنا موردتوجه است که تمرکز خود را معطوف به مردم و دارایی‌های آنان می‌کند و از مشارکت ساکنان برای بهبود وضعیت منطقه، کمک می‌گیرد. طبق آن برای توسعه اجتماع محلی در سکونت‏گاه‏‏های غیر‏رسمی ‏باید بستر مناسبی برای تقویت سرمایۀ اجتماعی ساکنان فراهم شود.

بهبود و ارتقاء وضعیت سرمایۀ اجتماعی ساکنان، مستلزم شناخت اولیه از کم و کیف این سرمایه نزد افراد تأثیرگذار و ساکن در این اجتماع یعنی زنان است.  این تحقیق متمرکز بر سنجش سرمایۀ اجتماعی (شبکه روابط اجتماعی، مشارکت و اعتماد) است. طبق نظریه‏های موجود، روابط و تعاملات اجتماعی شاخص‏ترین مؤلفه سرمایۀ اجتماعی محسوب می‏شود. لذا تحقیق علاوه بر بررسی وضعیت اعتماد و مشارکت زنانِ خانه‏دار ساکن در محله شهید قربانی مشهد، به توصیف و تبیین بنیادی‏ترین جزء سرمایه‏ یعنی شبکه روابط اجتماعی آن‌ها نیز می‏پردازد.

 

  مرور پیشینه

در دهه اخیر تحقیقات فراوانی یا به مطالعه نظری کلیات مفهوم سرمایۀ اجتماعی، ابعاد و یا مقایسه دیدگاه‏ها پرداخته‏اند و یا بر پایه تعاریف متفاوت، سرمایۀ اجتماعی گروه‏های مختلف اجتماعی را مورد بررسی تجربی قرار داده‌اند. از حیث کمّی در باب اهمیت موضوع سنجش سرمایۀ اجتماعی طی سال‌های اخیر در جامعه ایران، زکّی(1393)نشان می‏دهد طی سال‌های1380تا1391، تعداد281 مقاله با موضوع سرمایۀ اجتماعی در مجلات علمی‏ و پژوهشی تنها در یکی از پایگاه‏های اطلاع‏رسانی(‏جهاد دانشگاهی)به ثبت رسیده است. نیمی‏از پژوهش‏های سرمایۀ اجتماعی در ایران(54 درصد) به‌تنهایی به سال 1389 تا 1393 اختصاص دارد. بررسی پیشینه نشان می‏دهد، سرمایۀ اجتماعی زنان در میان گروه‏های سنی مختلف و در جغرافیای متفاوت(شهر و روستا)، تاکنون بارها توصیف شده و یا تأثیرات آن بر موضوعات دیگر بررسی شده است. برخی از تحقیقات بر روی زنان روستایی بوده است (نظیر مطالعه پرنیان و همت، 1393؛نوری پور و همکاران، 1393؛رستمی‏ و همکاران، 1392)و در برخی دیگر، زنان ساکن در شهر، جامعه آماری بوده‌اند(نظیر مطالعه قجری و علیخانی فردانبه، 1391؛ رئیسی و مقدس، 1390؛رفعت جاه و قربانی، 1390؛ زکی، 1394).

 محققان در مطالعات خود از بررسی سرمایۀ اجتماعی زنانِ ساکن در سکونت‌گاه‌های غیررسمی غفلت نکرده‌اند. اما تعداد این مطالعات بسیار کم است. نظیر«تحلیل مشارکت‌پذیری زنان: ضرورتی در بهسازی سکونت‏گاه‏‏های غیر‏رسمی(مطالعه موردی: محله آبک، منطقه یک شهر تهران)»(سجادی و سوری، 1391)که بر روی زنان30 سال به بالا انجام شد و نشان داد هرچه حس تعلق به مکان در میان زنان بالاتر باشد، میزان مشارکت‌پذیری آنان نیز بالاتر بوده، اما بالاتر بودن میزان مشارکت‌پذیری، به معنای بالاتر بودن سطح اقتصادی اجتماعی زنان نیست. در«سرمایۀ اجتماعی، توانمندسازی زنان حاشیه‌نشین و بازار کار شهری مطالعه موردی:جامعه زنان محلات اسکان غیررسمی تبریز»(خاکپور، 1394) نشان داد شد بین سرمایۀ اجتماعی جامعۀ زنان محلات اسکان غیررسمی تبریز و توانمندسازی آن‌ها برای ورود به بازار کار و کارآفرینی مبتنی بر تعاونی مکان مبنا رابطه معنی‌داری وجود دارد. نقدی و زارع (1391) در«فرسایش سرمایۀ اجتماعی و مدیریت بحران در مناطق حاشیه‌نشین موردمطالعه زنان حاشیه‌نشین شهرک سعدی شیراز»به این موضوع اشاره کردند‏‏ که از دلایل بروز مشکلات شهری، کمبود یا فرسایش سرمایۀ اجتماعی در محلات است. تاج‌بخش (1392) هم در« بررسی میزان سرمایۀ اجتماعی در بین حاشیه‏نشینان شهر ایلام»نشان داد بیشترین میانگین سرمایۀ اجتماعی مربوط به مشارکت اجتماعی (33. 62) و کمترین آن مربوط به روابط اجتماعی (18. 39) است.

بررسی سرمایۀ اجتماعی در سازمان‏های بین‏المللی هم اهمیت داشته است. به دلیل اهمیت توجه به توسعه امور زنان، این گروه در برنامه‏های ساماندهی حاشیه‏ها و توانمندسازی ‏که توسط سازمان‏های بین‏المللی اجرا می‏شود، یکی از گروه‏های اصلی است (نقدی، 1391) . نظیر مطالعات بانک جهانی در پایان دهه1990 و یا پیمایش ارزش‏های جهانی که اینگلهارت در دهه1990 اولین مطالعه بین‏المللی را در 43 کشور انجام داد. همچنین پیمایش جهانی سرمایۀ اجتماعی توسط نارایان و کسیدی در سال 1998و پروژه خانواده، سرمایۀ اجتماعی شهروندان که توسط استون و هیوز در استرالیا در سال 2002 برگزار شد (شارع پور، 1387) . در گزارش چالش‏های حاشیه‌نشینی در نایروبی کنیا (2003) مشخص شد که زنان و کودکان بزرگ‌ترین قربانی هستند. زنان از آموزش، پایگاه اجتماعی پایین‌تر، ساعت کاری طولانی‌تر و تحرک کمتری نسبت به مردان برخوردارند (هابیتت، 2003) .

به‌موازات مطالعات بین‏المللی، پژوهش‏های متعددی در خارج از کشور به بررسی سرمایۀ اجتماعی پرداخته‌اند. مور (1990) در پیمایش اجتماعی عمومی‏ نشان داد شبکه‏های زنان و مردان ازنظر ترکیب متفاوت ولی ازنظر اندازه شبیه است. شبکه‏های مردان بیشتر شامل همکاران و دوستان و مشاوران و شبکه‏های زنان بیشتر ارتباطات فامیلی، همسایگی و خانوادگی است . پاتنام هم در کتاب«بولینگ یک‌نفره» (2001) که با هدف ترسیم کاهش سرمایۀ اجتماعی در آمریکا نوشته است، نشان می‏دهد زنان در مکالمات و فعالیت‏های غیر‏رسمی ‏و انعطاف‌پذیر، مشارکت می‏کنند. مردان تسهیل گرانی هستند که باعث اتفاق افتادن پدیده‏ها می‏شوند. درحالی‌که پیوندهای اجتماعی غیر‏رسمی بیشتر در بین زنان رایج است.

برخی از این پژوهش‏ها هم به بررسی سرمایۀ اجتماعی در شهرها با نگاهی به توسعه محله‏ای پرداخته‌اند. نظیر نتایج تحقیقات در کانادا و آمریکا که نشان می‏دهد که سرمایه‏ شرط لازم برای شکل‏گیری توسعه محله‏ای شهری است چون روابط و همبستگی محله‏ای را تسهیل کرده و دسترسی به منابع بیرونی را بهبود می‏بخشد (دل و ناومن، 2010: 5) بولن هم سرمایۀ اجتماعی را خمیرمایۀ اصلی توسعه محله‏ای می‏داند (1999) . فاکس و گرشمن (2000) نیز به این مسئله اشاره دارند که تجارب حاصل از ده پروژه توسعه روستایی در فیلیپین و مکزیک، به ایجاد محیط مناسب برای انباشت سرمایۀ اجتماعی به نفع فقرای روستایی منجر شده است. درمجموع بررسی پیشینه نشان داد تحقیق منتشرشده‌ای در خصوص کم و کیف سرمایۀ اجتماعی زنان در سکونت‏گاه‏‏های غیر‏رسمی‏، وجود ندارد. تحقیق حاضر از این منظر که زنان را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین گروه‏ها برای ایجاد تغییر و توسعه محلی یاد محور مطالعه قرار داده، مهم تلقی شده و جدید است.

 

روش تحقیق

معرفی ابزار و شیوه نمونه‌گیری

روش تحقیق پیمایش و ابزار گردآوری اطلاعات پرسش‏نامه بود که با انجام مطالعات اکتشافی (بررسی پیشینه تجربی داخلی و خارجی، مصاحبه عمیق با تعدادی از جامعه آماری) ساخته شد. پرسشنامه‏ها با مراجعه پرسشگر به درب منازل پاسخگویان به شیوۀ انجام مصاحبه با زنانِ خانه‏دار ساکن دریکی از سکونت‏گاه‏‏های غیررسمی شهر مشهد (محله شهید قربانی) تکمیل شد. کلیه زنان خانه‏دار ساکن در محله شهید قربانی مشهد، جامعه آماری را تشکیل می‏دهند. روش نمونه‌گیری خوشه‏ای مرحله‏ای و حجم نمونه با استفاده از فرمول حجم نمونه کوکران، 300 نفر محاسبه شد.

 

تعریف عملیاتی متغیرها

 سرمایۀ اجتماعی به‌عنوان یک سازه پیچیده و ترکیبی دارای ابعاد متنوعی است. در این تحقیق سرمایۀ اجتماعی چنین تعریف شده است.

جدول شماره 1- تعریف عملیاتی سرمایۀ اجتماعی

مضامین پرسش‏ها

مؤلفه‌ها

ابعاد

انواع سرمایه

درد دل کردن، پول یا وسیله قرض دادن، مشورت کردن، رازدار بودن، ضمانت وام برای اقوام، همسایه و دوست.

بین فردی

اعتماد

شناختی       (ذهنی)

سرمایۀ اجتماعی

سوءاستفاده مردم از یکدیگر، اطمینان از باز پس گرفتن وسیله یا پول قرض داده‌شده، ترس از درد دل کردن با دیگری، اعتقاد به بدگویی و غیبت کردن مردم، اعتقاد به وجود افراد حامی در جامعه.

تعمیم‌یافته

میزان واقعی و صادقانه بودن اخبار در‏ تلویزیون، میزان برخورد عادلانه با سوءاستفاده کنندگان از پول مملکت، میزان انجام به‌موقع کار در زمان مراجعه به ادارات، میزان اعتقاد به انجام کارها با پول و پارتی، میزان رفتار عادلانه با متخلفان، میزان اعتقاد به سودجویی بانک‏ها و مؤسسات قرض‌الحسنه.

 

نهادی

شرکت در آخرین انتخابات ریاست جمهوری، مجلس شورای اسلامی، خبرگان.

رسمی

مشارکت

ساختاری        (عینی)

 

شرکت در مجالس مولودی و عزاداری، روضه‏ها و دوره‌های زنانه، ازدواج و ترحیم، عضویت در صندوق‌های قرض‌الحسنه خانگی

غیر‏رسمی

تعداد دوستان نزدیک و صمیمی، تعداد رفت‌وآمد در طول یک ماه با دوستان و خانواده و همسایگان، تعداد افراد  (دوست، اقوام و خانواده) در مواقع سختی (نیاز به پول، همفکری و. . ) .

تعداد رابطه

شبکه روابط اجتماعی

 

تعداد افراد به شیوه رابطه تلفنی در طول روز، مدت‌زمان صحبت تلفنی با افراد، تعداد افراد به شیوه رابطه حضوری در روز قبل.

شیوه رابطه

دعوت به ناهار یا شام در خانه، همراهی در خرید، نگهداری فرزندان یکدیگر در مواقع ضروری، کمک مالی به یکدیگر در مواقع ضروری، همراهی در تفریح و گردش.

شدت رابطه

 

یافته‏ها

در این بخش ابتدا سیمای جامعه‏شناختی جامعه موردمطالعه معرفی می‏شود. پس‌ازآن گزارشی از میزان و چگونگی وضعیت سرمایۀ اجتماعی ارائه‌شده و درنهایت شبکه ارتباطات اجتماعی زنان تبیین می‏شود.

 

ویژگی‌های اجتماعی- جمعیتی

 از مجموع289 نفر زن خانه‏دار ساکن در محله شهید قربانی مشهد، اکثریت متأهل (9/92 درصد) و مابقی مطلقه و بیوه بودند. نزدیک به نیمی‏ از آن‌ها (2/49 درصد) جوان بوده و زیر36 سال سن داشتند. گروهی که بین 37 تا 55 سال سن داشتند، 41 درصد نمونه را تشکیل می‏دهند. حدود6/60 درصد زنان به‌غیراز خانه‏داری هنر دیگری نداشتند. در میان گروهی که خود را صاحب مهارت دیگری غیر از خانه‏داری می‏دانستند (40درصد) ، به ترتیب خیاطی، کاردستی، آرایشگری و قالیبافی رواج داشت. همسران جامعه موردمطالعه نیز عمدتاً صاحب مشاغل خدماتی بودند (8/55 درصد) . تعداد اعضای خانواده نیمی ‏از پاسخگویان (1/54 درصد) بین سه تا شش نفر بوده و4/43 درصد نیز بین یک تا سه نفر عضو داشتند. حدود نیمی‏ از زنان پاسخگو (4/57 درصد) عنوان کردند که کل هزینه ماهیانه خانواده اعم از خوراک و لباس و مدرسه بچه‏ها و. . . بین پانصد تا یک‌میلیون تومان است. در این مطالعه اکثریت  (5/61 درصد) زیر ده سال در محله موردبررسی سکونت داشتند.

 

توصیف نتایج   

 سرمایۀ اجتماعی زنان

جدول«2»شاخص کمّی ‏سرمایۀ اجتماعی را نشان می‏دهد و بیانگر آن است که کمترین میزان این متغیر21. و بیشترین آن 2. 89 است. متوسط سرمایۀ اجتماعی زنان 1. 48 (متوسط رو به پایین) است. انحراف معیار نیز بیانگر متوسط پراکندگی سرمایۀ اجتماعی زنان از میانگین 48/0 است.

جدول شماره2 - توصیف شاخص‏های آماری" سرمایۀ اجتماعی زنان"

سرمایۀ اجتماعی

میانگین

انحراف معیار

چولگی

کشیدگی

مینیمم

ماکزیمم

تعداد

آمار

خطای استاندارد

آمار

خطای استاندارد

1. 48

48.

22.

141.

20.

281.

21.

2. 89

298


مطابق نمودار «1» اکثریت افراد موردمطالعه  (42. 3 درصد) دارای حد متوسطی از سرمایۀ اجتماعی هستند. پس‌ازاین گروه، یک‌سوم از زنان  (34. 2 درصد) به میزان کم و یا خیلی کمی دارای سرمایۀ اجتماعی هستند.

نمودار شماره 1: نمودار میله‌ای"وضعیت سرمایۀ اجتماعی زنان  (درصد) "

 

مقایسه ابعاد سرمایۀ اجتماعی

برای سنجش سرمایۀ اجتماعی، سه مفهوم اصلی یعنی اعتماد  (بین فردی، تعمیم‏یافته و نهادی) ، مشارکت (رسمی ‏و غیر‏رسمی) و شبکه روابط اجتماعی

 (فراوانی، شیوه رابطه و شدت رابطه) موردنظر بود. جدول«3» به مقایسه چگونگی وضعیت زنان از حیث سه بعد اصلی سرمایه‏ یعنی اعتماد، مشارکت و شبکه روابط می‏پردازد. اکثریت زنان دارای حد متوسطی از اعتماد، مشارکت و شبکه روابط هستند. اکثریت (44 درصد) زنان اعتماد کم و یا خیلی کمی نسبت به دیگران دارند. در مقایسه با دو مؤلفه اعتماد و شبکه روابط، وضعیت زنان از حیث مشارکت تا حدودی مناسب‌تر است. به‏طوری‏که 30. 2 درصد از زنان به میزان زیاد و یا خیلی زیادی مشارکت رسمی ‏و غیررسمی دارند.

برای پاسخ به این سؤال که«آیا سرمایه زنان از حیث کم و کیف اعتماد، مشارکت و شبکه روابط با یکدیگر متفاوت است یا خیر؟»، نتایج آزمون فریدمن[10] در جدول«3» نشان می‏دهد بالاترین میانگین رتبه‏ای مربوط به احساس اعتماد زنان نسبت به دیگران و پایین‏ترین میانگین مربوط به شبکه روابط است. با توجه به میزان خطای به‌دست‌آمده (754. sig= ، 564.  (chi-square =می‏توان ادعا کرد تفاوت مشاهده‌شده در سه بعد سرمایۀ اجتماعی (اعتماد، مشارکت و شبکه روابط ) ناچیز بوده و قابلیت تعمیم به جامعه آماری را ندارد.

جدول شماره3- مقایسه ابعاد سرمایۀ اجتماعی (درصد معتبر)

ابعاد سرمایۀ اجتماعی

اعتماد

مشارکت

شبکه روابط

خیلی کم

10. 4

6

10. 1

کم

33. 6

20. 8

25. 5

متوسط

39. 6

43

40. 9

زیاد

14. 8

25. 8

17. 8

خیلی زیاد

1. 7

4. 4

5

جمع

100

100

100

میانگین رتبه‌ای

2. 03

2. 01

1. 97

مقدار کی دو =  564.          درجه آزادی =2             Sig= 754.

چگونگی وضعیت اعتماد در بین زنان

جدول«4» نشان می‏دهد وضعیت اعتماد زنان در سه گونه اعتماد بین فردی، اعتماد نسبت به اطرافیان خود  (اعتماد تعمیم‌یافته) و اعتماد نسبت به سازمان‏ها چندان مساعد نیست. اکثریت زنان به میزان کم و خیلی کمی این سه نوع اعتماد را دارند. نتایج آزمون (330. sig= ، 848 .  (chi-square = هم نشان می‏دهد وضعیت این سه گونه اعتماد یعنی بین فردی، تعمیم‌یافته و نهادی در میان زنان مشابه یکدیگر است و تفاوت جدی از این حیث وجود ندارد.

 

جدول شماره 4- مقایسه ابعاد اعتماد در میان زنان (درصد معتبر)

ابعاد اعتماد 

بین فردی

تعمیم‌یافته

 نهادی

خیلی کم

23. 8

14. 4

39. 1

کم

46

33. 2

24. 9

متوسط

24. 5

37. 2

20. 5

زیاد

4. 7

11. 4

12. 5

خیلی زیاد

1

3. 7

3

جمع

100

100

100

میانگین رتبه‌ای

1. 97

2. 02

2. 01

مقدار کی دو =  330.        درجه آزادی =2             Sig= 848 .

مقایسه اعتماد بین فردی زنان در گروه‏های مختلف

 اعتماد بین فردی زنان در میان گروه‏های مختلف مورد سنجش قرار گرفت. بیشترین میانگین‏ها به ترتیب متعلق به خانواده خود  (2. 53) و اقوام نزدیک خود  (2. 29 ) است. این در حالی است که اعتماد بین فردی زنان با همسایه‏ها  (0. 71) و دوستان (0. 73) از وضعیت مطلوبی برخوردار نیست.

جدول شماره 5- وضعیت اعتماد بین فردی زنان در گروه‏های اجتماعی مرتبط

گروه‏های مرتبط

هیچ

کم

متوسط

زیاد

خیلی زیاد

میانگین

خانواده خود

9. 4

14. 4

21. 8

22. 8

31. 5

2. 53

اقوام نزدیک خود

14. 1

17. 1

20. 5

22. 5

25. 8

2. 29

اقوام نزدیک همسر

33. 9

21. 5

16. 8

20. 1

7. 7

1. 46

همسایه‏ها

57. 7

23. 2

11. 4

5. 7

2

71.

دوستان

58. 4

22. 1

10. 1

6. 4

3

73.

 

چگونگی وضعیت مشارکت در بین زنان

مقایسه دو عرصه خصوصی و عمومی مشارکت بیانگر آن است که بیش از دوسوم زنان (71. 1 درصد) به میزان زیادی در جامعه مشارکت رسمی ‏دارند. این در حالی است که اکثریت زنان (58. 7درصد) به میزان کم وارد مشارکت غیررسمی. نتایج آزمون فریدمن هم نشان می‏دهد میانگین رتبه‏ای مشارکت رسمی (1. 57) کمی بالاتر از مشارکت غیر‏رسمی (1. 43) است و معناداری (024. sig= ، 5. 121  (chi-square =، بیانگر تعمیم این تفاوت به جامعه آماری است.

جدول شماره 6 - مقایسه مشارکت رسمی و غیررسمی در میان زنان  (درصد معتبر)

ابعاد مشارکت

رسمی

غیر‏رسمی

خیلی کم

14. 8

21. 1

کم

14. 1

37. 6

متوسط

0

32. 6

زیاد

6. 1

8. 1

خیلی زیاد

65

0. 7

جمع

100

100

میانگین رتبه‌ای

1. 57

1. 43

مقدار کی دو =  5. 121          درجه آزادی =1            Sig= 024.

 

چگونگی وضعیت شبکه روابط اجتماعی در بین زنان

 منظور از شبکه روابط، فراوانی رابطه (تعداد) ، شیوه رابطه (حضوری و تلفنی) و شدت رابطه (عمق) زنان با دیگران (دوست، همسایه و خانواده) است. جدول«7»، مربوط به فراوانی روابط زنان با دوستان و همسایه و خانواده است. ملاحظه می‏شود کمترین میزان این متغیر صفر و بیشترین مقدار آن2. 73 است. متوسط فراوانی روابط زنان1. 27 (متوسط رو به پایین) است. انحراف معیار نیز بیانگر آن است که متوسط پراکندگی فراوانی روابط زنان از میانگین 49/0 است.

جدول شماره7 - توصیف شاخص‏های آماری" فراوانی روابط زنان"

سرمایۀ اجتماعی

میانگین

انحراف معیار

چولگی

کشیدگی

مینیمم

ماکزیمم

تعداد

آمار

خطای استاندارد

آمار

خطای استاندارد

1. 27

49.

18.

141.

18. -

281.

0

2. 73

298

 

مطابق نمودار «2» نزدیک به نیمی ‏از زنان در نمونه مورد بررسی (42. 3 درصد) دارای حد متوسطی از رابطه با دوستان و همسایه و خانواده هستند. تنها 1. 4 درصد دارای روابط زیاد هستند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نمودار شماره 2 : نمودار دایره‌ای"شاخص کیفی تعداد روابط زنان"  (درصد معتبر)

 

  از حیث شیوه رابطه نیز، نمودار «3» نشان می‌دهد به‌استثنای تعداد معدودی از زنان که هیچ‌گونه رابطه تلفنی و حضوری با دیگران ندارند، اکثریت در طول روز با تعداد کمی (یک تا دو نفر) به شیوه حضوری و تلفنی رابطه دارند که دراین‌بین ارتباط به‌صورت تلفنی بیش از حضوری  (48 درصد در مقابل 35 درصد) است.

 

نمودار شماره 3 : نمودار میله‌ای"شیوه رابطه با دیگران در میان زنان"  (درصد)

تبیین شبکه ارتباطات اجتماعی زنان

برای بررسی میزان سهم و تأثیر متغیرهای عمده تحقیق بر شبکه روابط اجتماعی زنان از روش تحلیل رگرسیون خطی[11] و روش پس‌رونده[12] استفاده شد. در این تحلیل متغیر وابسته، شبکه روابط اجتماعی زنان (شدت و فراوانی رابطه) است. متغیرهای مستقل عبارتند از سن، مدت سکونت در محل، بعد خانوار،

اعتماد بین فردی، اعتماد تعمیم‌یافته، سرمایه اقتصادی، مشارکت غیررسمی، مدرک فرهنگی (مدرک تحصیلی) ، دفعات مراجعه به اماکن فرهنگی، مهارت فرهنگی (دارا یا فاقد مهارت غیر از خانه‏داری) .

نتایج در جدول «11» نشان می‏دهد عملیات رگرسیون تا نه مرحله انجام شده است. از مجموعه ده متغیر مستقل، تنها دو متغیر مشارکت غیررسمی و اعتماد بین فردی در معادله باقی مانده است. این دو متغیر به میزان) 62/ . =  (r با متغیر وابسته همبستگی دارند. ضریب تعیین حاصله نیز بیانگر آن است که حدود 39 درصد از تغییرات موجود در شبکه روابط اجتماعی زنان، تابع این دو متغیر است.

جدول شماره 11 - معرفی ضرایب همبستگی و تعیین در گام آخر[13]

Model

(مراحل)

R

(ضریب همبستگی)

R Square

( ضریب تعیین)

Adjusted R Square

(ضریب تعیین تصحیح‌شده)

Std. Error of the Estimate

(خطای برآورد)

Durbin-Watson

(آماره دوربین واتسون)

9

. 622.

387.

380.

57787.

1. 433

 

جدول «12» به بررسی معناداری مدل رگرسیونی می‏پردازد که در اینجا صرفاً گام آخر گزارش شده است. نسبت میانگین مجذورات رگرسیون بر باقی‌مانده بالاست (000. , sig=54. 357= F ) . سطح معناداری به‌دست‌آمده نیز به طرز معناداری قابلیت پیش‌بینی متغیر وابسته (شبکه روابط اجتماعی زنان) را دارد.

 

جدول شماره 12- نتایج آزمون معناداری رگرسیون در گام آخر

Model

Sum of Squares

(مجموع مجذورات)

Df

(درجه آزادی)

Mean Square

(میانگین مجذورات)

F

Sig.

9

Regression

36. 303

2

18. 151

54. 357

000.

Residual

57. 436

172

334.

 

 

Total

93. 739

174

 

 

 

 

نتایج در جدول«13» هم‌جهت و شدت تأثیر و یا سهم متغیرهای مستقل را بر وابسته نشان می‏دهد. دو متغیر مشارکت غیررسمی و اعتماد بین فردی تنها متغیرهای باقی‌مانده در مرحله آخر عملیات رگرسیون هستند. ضریب رگرسیون استاندارد بتا به این امر اشاره دارد که به ترتیب متغیرهای اعتماد بین فردی  (بتا= 43/0) و مشارکت غیر‏رسمی ( بتا= 26/0) به مرحله نهایی رسیده است و می‌تواند شبکه روابط اجتماعی زنان را پیش‌بینی کند.

جدول شماره 13- متغیرهای واردشده در معادله رگرسیون و ضرایب تأثیر آن‌ها

Model

Unstandardized Coefficients

(ضرایب تأثیر استاندارد نشده)

Standardized Coefficients

(ضریب تأثیر استاندارد)

t

Sig.

B

Std. Error

Beta

9

(Constant)

910. -

122.

 

7. 473-

000.

شاخص کل اعتماد بین فردی

078.

012.

439.

6. 227

000.

شاخص کل مشارکت غیررسمی

058.

015.

265.

3. 762

000.

a. Dependent Variable:  شبکه روابط اجتماعی زنان

 

بحث و نتیجه­گیری

توسعه سرمایۀ اجتماعی شیوه‏ای برای ظرفیت‌سازی اجتماعات شهری و به‌ویژه اجتماعاتی است که از محرومیت رنج می‏برند. این تحقیق به شناسایی کم و کیف سرمایۀ اجتماعی زنان در دو بعد شناختی (ذهنی) و ساختاری  (عینی) در یکی از سکونت‏گاه‏‏های غیررسمی مشهد پرداخت. بعد شناختی معطوف به کیفیت روابط افراد یعنی اعتماد و بعد ساختاری هم متمرکز بر شبکه روابط اجتماعی و مشارکت‌های اجتماعی بود. یافته‏های حاصل از پژوهش نگران‌کننده است چراکه حکایت از وضعیت نامساعد سرمایۀ اجتماعی زنان در بعد شناختی یعنی اعتماد بین فردی، تعمیم‌یافته و نهادی دارد. بعد ساختاری هم که دربرگیرنده مشارکت رسمی و غیر‏رسمی‏ و شبکه روابط اجتماعی است، چندان مطلوب نیست.

تحلیل اطلاعات به‌روشنی نشان داد، زنانِ خانه‌دار جوانان در ارتباط با خانواده، اقوام، دوستان و همسایه، اعتماد بین فردی قوی‌تری دارند. اما نکته قابل‌تأمل آن است که بیشترین این اعتماد را زنان به ترتیب نسبت به خانواده خود (فرزندان و همسر) ، اقوام نزدیک خود  (پدر و مادر و خواهر و برادر) ، اقوام نزدیک همسر (پدر و مادر و خواهر و برادر) ، همسایه‏ها و دوستان دارند. این موضوع نشان می‏دهد که اعتماد بین فردی زنان عمدتاً درون‌گروهی است چراکه در درجه اول خانواده خود و اقوام نزدیک خود و همسر را پوشش می‏دهد و وضعیت اعتماد بین فردی در محله که عمدتاً در ارتباط با همسایه‏ها و دوستان معنی پیدا می‏کند، بسیار ضعیف است. نتیجه احتمالی آن است که چون اعتماد بین فردی از نوع درون‌گروهی، بالا است و باعث طرد دیگران و مانع گسترش سرمایۀ اجتماعی خواهد شد. این موضوع با نظر فرناندز و هریس که در قالب رویکرد فقر شهری نیز نزدیک است که ساکنان این اجتماعات در مقایسه با سایر محلات دارای شبکه‌های محدودتری هستند و نظر استون و هیوز را هم تایید می‏کند که معتقد بود ساکنان این اجتماعات دارای شبکه‏های کوچکی از دوستان و فامیل هستند. به‌زعم تونکیس هرچه ارتباطات جامعه به‌خصوص ارتباطات بین گروهی بیشتر و منسجم‌تر باشد و درنتیجه آن اعتماد میان گروهی شکل بگیرد، جامعه به سمت عدالت خواهد رفت. اما نتیجه نشان داد زنان اعتماد و ارتباطات بین گروهی زیادی نسبت به دوستان و همسایه‏ها ندارند و این نوع اعتماد بین فردی که صرفاً با خانواده خود و اقوام نزدیک وجود دارد، قطعاً برای ایجاد پیوند‏های اجتماعی میان ساکنان در محله کافی نیست.

زنانِ خانه‌دار موردمطالعه دچار ضعف شبکه روابط اجتماعی هستند. اهمیت این موضوع از آن حیث است که سرمایۀ اجتماعی زاده روابط میان افراد است و در این شبکه‏ها است که منابع و فرصت در اختیار افراد قرار می‏گیرد. اما نتایج نشان می‏دهد که زنان تا حد زیادی از این فرصت محروم هستند. در همین ارتباط از میان متغیرهای مختلف، سن، مدت ‏سکونت درمحل، بعد خانوار، اعتماد بین فردی، اعتماد تعمیم‌یافته، سرمایه اقتصادی، مشارکت غیررسمی، مدرک فرهنگی (مدرک تحصیلی) ، دفعات مراجعه به اماکن فرهنگی، مهارت فرهنگی (دارا یا فاقد مهارت غیر از خانه‏داری) ، به ترتیب دو متغیر اعتماد بین فردی و مشارکت غیررسمی، مؤثرترین تبیین‌کننده‌های شبکه ارتباطات اجتماعی زنان هستند.

 علیرغم اینکه سرمایۀ اجتماعی به‌منزله دارایی محسوب می‏شود و راه‌حل مناسبی برای ساماندهی این محلات است، نکته حائز اهمیت آن است که موقعیت فرودست زنان در این سکونت‏گاه‏ غیر‏رسمی، وضعیتی را پدید می‏آورد که نتیجه آن افت سرمایۀ اجتماعی است. می‏توان ادعا کرد که بنیادی‏ترین جزء سرمایه‏ یعنی روابط اجتماعی زنان با یکدیگر تنها در صورتی شکل می‏گیرد که در وهله اول پایه‏های اعتماد بین فردی (اعتماد به افراد آشنا اعم از خانواده، اقوام، دوستان و همسایه) و پس‌ازآن زمینه‏های شکل‏گیری مشارکت غیررسمی تقویت شود چراکه اعتماد، به‌عنوان شرط کلیدی برای موجودیت هر جامعه، همکاری را تسهیل می‏کند و پیش‌شرط اصلی مشارکت در هر رابطه است. لذا راهبرد پیشنهادی، شبکه‏سازی و اعتمادسازی است. برای ایجاد و تقویت شبکه و اعتماد بین فردی، اقداماتی نظیر موارد زیر را می‏توان انجام داد:

از طریق روابط اجتماعی، نه‌تنها جامعه اعضای جدید خود را برای ورود به جامعه و بازتولید خود آماده می‌کند، بلکه تمام اطلاعات انتقال می‌یابند و عناصر فرهنگی (هنجارها، ارزش‌ها، باورها و. . . ) مصرف و بازتولید می‌شوند. به این منظور شبکه‌سازی و گسترش شبکه‏های روابط‏ اجتماعی، روشی برای گرد هم آمدن زنانِ‏ خانه‏دار است. کیفیت شبکه در‏برگیرنده هنجارها  (اعتماد، احساس اثربخشی، معامله به‌مثل، پذیرش تنوع، همکاری) و اهداف مشترک است. هدف مشترک می‏تواند یک مشارکت اجتماعی، مدنی، اقتصادی و. . . باشد. ساختار شبکه هم شامل اندازه، فراوانی، تراکم و روابط قدرت است. این شبکه‏ها صرفاً پیونددهنده نیستند بلکه از جنس متصل‌کننده باید باشند تا بتوانند زنانِ خانه‏دار را علیرغم تنوع قومی ‏و خرده‌فرهنگی، به هم مرتبط کنند. لازمه شکل‏گیری این شبکه، وجود مکانی با اهداف مشترک و مبتنی بر نیاز جامعه است. مشکل اصلی ساکنان در این مناطق، اقتصادی و از جنس تأمین معاش است، لذا شبکه‏هایی با اهداف اقتصادی و کسب منافع در بازه زمانی کوتاه و کسب منافع آنی برای زنان خانه‏دار، جذاب است. زمینه شکل‏گیری این شبکه‏ها، طراحی و سازماندهی پروژه‏های تولید و کسب‌وکار و کارآفرینی است که می‏تواند شامل مهارت و حرفه‌آموزی، بازارچه خوداشتغالی، تمرکز بر مشاغل خانگی و. . . باشد. اجرای این شبکه‏ها منوط به نقش تسهیلگر دولت و همکاری کارآفرینان و سرمایه‏گذاری آن‌ها خواهد بود. قوانین هم باید طوری تدوین شود که مسیرهای سوءاستفاده را مسدود کند. با شکل‏گیری شبکه‏ها، گروه به وجود می‏آید و کنش و وابستگی متقابل بین اعضاء اتفاق می‏افتد. درنهایت در فرایند تداوم رابطه و مشارکت، اعتماد پدید می‏آید.

افزایش آگاهی، مهارت زندگی و حقوق شهروندی، همچنین مدیریت روابط بین فردی در قالب برگزاری کلاس و کارگاه و. . . ضروری است. بخش عمده‏ای از مشکلات در شکل‏گیری بی‌اعتمادی نسبت به دوستان و همسایگان، ناشی از روابط بین فردی از نوع بی‌قاعده است. زمانی که روابط دچار ضعف شده و یا بیش‌ازاندازه شدید باشد، دچار اختلال می‏شود که آسیب‌زاست. بنابراین ارتقاء آگاهی و مهارت افراد  (زنان خانه‏دار) در کنترل روابط اهمیت دارد.

 

 


[1]. مربی پژوهش،عضو هیئت علمی‏سازمان جهاد دانشگاهی خراسان رضوی، مشهد،ایران

[2].نویسنده مسئول: استادیار،عضو هیئت علمی‏سازمان جهاد دانشگاهی خراسان رضوی،مشهد،ایران  farzanehrazzaghian@yahoo.com

[3].مربی پژوهش،عضو هیئت علمی‏سازمان جهاد دانشگاهی خراسان رضوی،مشهد،ایران

[4] .مربی پژوهش،عضو هیئت علمی‏سازمان جهاد دانشگاهی خراسان رضوی،مشهد،ایران

تاریخ دریافت: 14/12/95                                          تاریخ پذیرش: 11/4/97

DOI: 10.22051/jwfs.2019.14462.1390

[5] Economic Capital

[6] Social capital

[7] Cultural capital

[8] United State Agency for International Development

[9] Enabling

1.Fridman Test

[11] Linear

[12] Backward

[13]  i. Predictors: (Constant), شاخص کل مشارکت غیر‏رسمی, شاخص کل  اعتماد بین  فردی / j. Dependent Variable: شاخص شبکه روابط اجتماعی زنان

 

  1. ایراندوست، کیومرث و اعظمی، محمد و تولایی، روح الله (1393) . شاخص‏های تعریف و تعیین سکونتگاه‏های غیر‏رسمی‏درایران. فصلنامه مطالعات و پژوهش‏های شهری و منطقه ای، 6  (21) :60-43.  
  2. امیرفخریان، مصطفی و رهنما، محمدرحیم و آقاجانی، حسین (1391) . اولویت بندی نیازبه خدمات بهداشتی درمانی محلات حاشیه نشین شهرمشهد براساس سیستم پشتیبانی فضایی چند معیاره، مجله علمی‏پژوهشی آمایش جغرافیایی فضا، 2) 6: (36-17.
  3. بوردیو، پیر (1380) . نظریه کنش:دلایل عملی و انتخاب عقلانی. ترجمه:مرتضی مردیها، تهران: انتشارات نقش و نگار.
  4. پاتنام، روبرت (1392) . دموکراسی و سنت‏های مدنی (سرمایۀ اجتماعی و سنت‏های مدنی در ایتالیای مدرن) . ترجمه: محمدتقی دل فروز، تهران:انتشارات جامعه شناسان.
  5. پرنیان، لیلا و همت، اصغری (1393) . سنجش میزان سرمایۀ اجتماعی و ابعاد آن در بین زنان روستاهای شهرشیراز) مطالعه موردی7 روستای شهر شیراز (همایش ملی زن و توسعۀ پایدار روستایی. مشهد. دانشگاه فردوسی.
  6. تاجبخش، غلامرضا (1392) . بررسی میزان سرمایۀ ‏اجتماعی بین حاشیه‏نشینان شهرایلام. مطالعات جامعه‏شناختی شهری، 3 (9) :123- 97.
  7. تاجبخش، کیان (1384) . سرمایه اجتماعی:اعتماد، دموکراسی و توسعه. ترجمه:افشین خاکباز وحسن پویان، تهران:نشر شیرازه.
  8. تونکیس، فران و همس، لزلی (1388) . اعتماد و سرمایۀ اجتماعی. ترجمه محمدتقی دلفروز، تهران:پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
  9. خاکپور، براتعلی (1394) . سرمایۀ اجتماعی، توانمندسازی زنان حاشیه نشین و بازارکارشهری. مطالعه موردی:جامعه زنان محلات اسکان غیر‏رسمی‏تبریز، مجله جغرافیا و توسعه فضای شهری، ۲  (1) : 80-69.
  10. خاکپور، براتعلی و مافی، عزت الله و باوان پوری، علیرضا (1388) ، نقش سرمایۀ اجتماعی در توسعۀ پایدار محله‏ای (نمونه:کوی سجادیه مشهد) ، مجله جغرافیا و توسعه ناحیه ای، 12 (7) :81- 55
  11. رفعت جاه، مریم و سمیه قربانی (1390) . تاثیر سرمایه اجتماعی برارتقا شغلی زنان، زن در توسعه و سیاست، 9  (1) :146-117.
  12. رستمی، فرحناز و محمدی، محمدعلی و علی‏آبادی، وحید، کریمیان، نشتبمان (1392) ، وضعیت سرمایه اجتماعی در بین زنان روستایی سرپرست خانوار. فصلنامه علمی‏– پژوهشی رفاه اجتماعی، 13 (51) :24- 7.
  13. رئیسی، طاهره و مقدس، علی اصغر (1390) . بررسی رابطه سرمایۀ اجتماعی زنان وتقسیم کارخانگی، نمونه مورد مطالعه: زنان متاهل شهر جیرفت. دو فصلنامه علمی‏پژوهشی علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی، 8  (۲) :104-81 .
  14. زکی، محمدعلی (1393) . بررسی تحقیقات سرمایه ی اجتماعی در ایران (روندها، الگوها و گرایش‏های پژوهشی) ، کتاب ماه علوم اجتماعی، شماره 73.
  15. زکی، محمدعلی (1394) . بررسی سرمایۀ اجتماعی زنان وعوامل اجتماعی موثر برآن (دانشجویان دختر دانشگاه پیام نور اصفهان) . فصلنامه فرهنگی تربیتی زنان و خانواده، 9 (30) : 78-53 .
  16. رهنما، محمدرحیم و توانگر، معصومه (1387) . بررسی تطبیقی حاشیه نشینی در شهرهای سبزوار، نیشابور، تربت حیدریه وگناباد، مجله جغرافیا و توسعه ناحیه ای، 6  (11) :115-83 .
  17. سجادی، ژیلا و سوری، فاطمه (1391) . تحلیل‏مشارکت‎پذیری زنان:ضرورتی در‏ بهسازی سگونتگاه‎های غیررسمی (مطالعه‎ی موردی:محلّه‎ی‏آبک، منطقه‎ی یک شهر تهران) ، پژوهش‏های جغرافیای انسانی، 44  (4 ) :202-181 .
  18. ‏شویره، کریستیان و اولیویه فونتن (1385) . واژگان پیر بوردیو، ترجمه مرتضی کتبی، تهران، نشرنی.
  19. شارع پور، محمود (1387) . روند جهانی درسنجش سرمایۀ اجتماعی:اثر پذیری از حوزه سیاست گذاری اجتماعی. فصلنامه فرآیند مدیریت و توسعه، 21 (2و69) :29-5 .
  20. صالحی، ابراهیم ومهرعلیزاده، یدالله (1384) . تغییرات بازارکار، توسعه، آموزش عالی وسرمایۀ ‏اجتماعی. مجموعه‏ مقالات همایش آموزش عالی و توسعۀ پایدار. 26
  21. فکوهی، ناصر (1381) . تاریخ نظریه‏های انسان شناسی، تهران: انتشارت نشرنی.
  22. فیلد، جان (1386) . سرمایه اجتماعی، ترجمه غلامرضا غفاری و حسین رمضانی، تهران:انتشارات کویر.
  23. نقدی، اسداله و زارع، صادق (1391) . فرسایش سرمایۀ اجتماعی و مدیریت بحران درمناطق حاشیه نشین. مورد مطالعه زنان حاشیه نشین شهرک سعدی شیراز. دومین کنفرانس ملی مدیریت بحران، تهران.
  24. نوری پور، مهدی و توکلی تبار، زهرا و میرزایی، شهاب (1393) . سنجش سرمایه اجتماعی زنان عضو و غیرعضو تعاونی روستایی بخش مرکزی شهرستان چرام. ‏فصلنامه زن در توسعه و سیاست (پژوهش زنان) ، 12 (1) :151-135.
  25. ‏‏هادیزاده بزاز، مریم (1382) . حاشیه نشینی و راهکارهای سـاماندهی آن در جهان، مشهد: شهرداری مشهد.

23.    قجری، حسین علی و علیخانی فرادنبه، اعظم (1391) . میزان سرمایه ی اجتماعی زنان شهر بروجن و عوامل اجتماعی تاثیر گذار بر آن. مجله علمی‏پژوهشی جامعه شناسی کاربردی، 23 (1) :193-171

24.    محمدی، علیرضا و روستا، مجید (1387) . توسعه اجتماع محور، سازوکاری در ساماندهی سکونت‏گاه‏‏های غیر‏رسمی. نشریه شهرسازی و معماری هفت شهر، وزارت مسکن و شهرسازی، 2  (23و24) : 105- 88 .

25.    موسوی، مرضیه و حسن پور درودگر، زینب (1391) . بررسی تحلیلی تطبیقی سرمایۀ اجتماعی زنان درسطح محلات شهر تهران، نشریه مسائل اجتماعی ایران، 3  (2) :203-228


 

 

  1.  Amirfakhriyan , M and Rahnama, M and  Aqajni ,H.  (2012) . Priority of Health Needs of Informal Settlements in Mashhad City Based on Multiple Criteria Spatial Decision of Supporting System. Geographical Planning of Space Quarterly Journal ,2 (6) :17-37 (Tex in Persian) .  
  2. Bourdieo,P.  (1992) . An Invitation to reflexive sociology,University of Chicago press and polity press.
  3. Bourdieu, P.  (2001) . Raisons pratiques: sur la theorie de l'action. Translation:Morteza  Mardiha. Tehran: nash o negar  (Tex in Persian) .
  4. Bullen, P. and Onyx, J  (1999) , “Social Capital: Family Support Services and Neighbourhood and Community Center in New South Wales,Family Support Services Association and Sydney”, Avialable at: http://www. mapl. com. au/A12. htm.
  5. Chauvire, Ch and  olivier,f.  (2006) . Le vocabulaire de Bourdieu. Translation: Morteza Kotobi . Tehran: Ney  (Tex in Persian) .
  6. Dale, A. and Newman L.  (2010) Social Capital:A Necessary and Sufficient Condition for Sustainable Community Development?Community Development journal, 45  (1) : 5-21.
  7. Fox,J. and  Gershman ,J.  (2000) . The World Bank and social capital: Lessons from ten rural development projects in the Philippines and Mexico , policy sciences, 33: 199-419.
    1. Fakouhi, N.  (2002.  (The History Of Thinking and Theories In Anthropology. Tehran: Ney  (Tex in Persian) .
    2. Field, J  (2007) . Social Capital. Translation:Gholamreza Ghaffari and Hossein Ramezani. Tehran: kavir  (Tex in Persian) .
    3. Ghajari, H and Alikhani Faradonbeh, A.  (2012) . The Rate of Women Social Capital in Boroujen and the Impact of Social Factors on it. Journal of Applied Sociology,23 (1) :171-193 (Tex in Persian) .
    4. Grant,Robert ,M.  (1991) ,The resource-Based Theory of competitive Advantage: implication for strategy formation. california manamanagement Review 33 (3) :114-135.
    5. Habitat, un.  (2003) . The challenges of slums: global report on human settlements,2003/ United.
    6. Nations Human Settlements  Programme. First published in the UK and USA in 2003 by Earth scan Publications Ltd
    7. Hadizadeh Bazzaz, M.  (2002) . Rehabilitation of informal settlements in the world . Mashhad: Mashhad Municipality  (Tex in Persian) .
    8. Irandoost, K and  Azami, M and Tavallaei , R.  (2014) . Defining indicators of informal settlements in Iran. Journal Urban - Regional Studies and Research,6 (21) :43-60  (Tex in Persian) .
    9. Key,A (2006) . Social capital. The social economy and community development ,community Development journal. 41 (2) :160-173.
    10. Khakpoor,B.  (2015) . Social capital, empowerment of marginalized women and city labor work The case of study women society of Tabriz informal settlements. Journal  of Geography and Urban Space Development ,2 (1) :69-80  (Tex in Persian) .
    11. Khakpoor, B and Mafi,E and Bavan poori A.  (2009) . The role of capital in the regional stable development case study: Sajjad area in Mashhad. Journal of Geography and Regional Development ,12 (7) :55-81  (Tex in Persian) .
    12. Moore, G.  (1990) . Structural determinants of men's and women's personal networks, American Sociological Review,55 (5) :735-726.
    13. Mohammadi, A and Rosta, M .  (2008) . Community Driven Development, a Mechanism For Informal Settlement Regularization. Journal of The Urban Development and Organization Haft Shahr,2  (23,24) :88-105  (Tex in Persian) .
    14. Moosavi, M and  Hassanpour Doroudgar, Z.  ( 2012) . An Analytical- Comparative  Study Of  Social Capital in Advantaged and Disadvantaged Naighborhoods  Of Tehran. Journal of Social Problems of Iran. 3 (2) :203-228 (Tex in Persian) .
    15. Naghdi, A and  Zare, S  ( 2011) . The erosion of social capital and crisis management in the marginalized regions: the case of women of informal settlements in Saadi, Shiraz. The Second National Conference of Crisis Management, Tehran  (Tex in Persian) .
    16. Nooripor, M and Tavakolitabar , Z and  Mirzaei, Sh.  (2014) . Analysis of Social Capital in Rural Women members and Non-Members of the Cooperatives; The Case of Central District of Choram County. Women In Development And Politics ,12 (1) :135-151  (Tex in Persian) .
    17. Putnam, R. D.  (2001) . Bowling alone: The collapse and revival of American community. New York,Touchstone Books by Simon and Schuster;1st edition.
    18. Putnam, R.  (2013) . Making democracy work : civic traditions in modern Italy. Translation: Mohammad Taghi Del Forouz . Tehran:Sociologists Publications  (Tex in Persian) .
    19. Parnian, L and  Asghari, H .  (2014) . Measuring the social capital and its dimensions among women in Shiraz villages  (Case study:7 villages of Shiraz city) . National Congress of Women and Sustainable Rural Development, Mashhad. Ferdowsi University  (Tex in Persian) .
    20. Rafatjah, M and  Ghorbani,S.  (2011) . A Study on The Influence of Social Capital on Women’s Job Promotion. women in Development and Politics,9 (1) :117-146  (Tex in Persian) .
    21. Rostami, F and  Mohammadi . M and  Aliabadi. V and  Karimian,N.  (2014) . Social Capital Condition among Rural Bread Winner . Women. Social Welfare Quarterly,13 (51) :7-24  (Tex in Persian) .
    22. Rahnama, M  and  Tavangar,M.  (2010) . A comparative study of marginalization in the cities of Sabzevar, Neishabour, Torbat Heidariye and Gonaabaad. Journal of Geography and Regional Development, 6 (11) :83-115  (Tex in Persian) .
    23. Stone, W and  Hughes, J   (2002) , Social capital: Empirical  meaning and  measurement  validity,Australian Institute  of Family  Studies, no:26,p:64
    24. Sajadi, J and Suri ,F.  (2012) . Analysing Women's Participation: Essential for Upgrading Informal Settlements  (Case Study of Abak Neighborhood, Region No. 1 of Tehran) . Human Geoghraphy Research Quarterly,44  (4) :181-202.  (Tex in Persian) .
    25. Sharepour, M.  (2008) . Global Trend in the Evaluation of social capital: Impact of the Social . Management and Development Process,21 (2-69) :5-29  (Tex in Persian) .
    26. Salehi, E and  Mehralizadeh,Y.  (2005) . Labor market changes, development,higher education and social capital. Proceedings of the Conference on Higher Education and Sustainable Development. 26  (Tex in Persian) .
    27. Tajbakhsh,Gh.  (2013) . The study of social capital among the marginalized people of Ilam. Journal Management System:3 (9) :97-123  (Tex in Persian) .
    28. Tajbakhsh,K.  (2005) . ocial Capital,Trust,Democracy and Development . Translation: Afshin Khakbaz and Hasan Pooyan.  Tehran: shirazeh Publications  (Tex in Persian) .
    29. Tonkiss,F and Hems,L.  (2009) . Trust And Civil Society. Translation:Mohammad Taghi Del Forouz. Tehran: Research Institute for Cultural and Social Studies  (Tex in Persian) .
    30. Zaki,M.  (2014) . Investigating social capital research in Iran  (trends, patterns and research trends) Monthly Book of Social Sciences
    31. number 73  (Tex in Persian) .
    32. Zaki,M.  ( 2015) . Social Investigation of Women and Social Factors Affecting It :Case Study of Female Students of Payame Noor University of Isfahan. The women and Families Cultural-Educational Quarterly,9 (30) :53-78  (Tex in Persian) .

25.     Pugh, Cedic.  (2005) . Squatter Settlements:Their Sustainability, architectural contributions, and Socio – economic roles. Cities . 17 (5) : 325– 337

30.     Raeisi,T and Moqadas,A.  (2012) . An Investigation of the Relationship between Women's Social Capital and Household Work Division:The Case of Women of 20-50. Journal Of Social Sciences  (Biannual) ,8  (2) : 81-104  (Tex in Persian) .

 

مطالعات زن و خانواده
دوره 7، شماره 1 - شماره پیاپی 13
فروردین 1398
صفحه 179-203