نقش حمایت عاطفی و خودتعیین­گری

در پیش­بینی تعارضات زناشوییِ زنان متأهل

سیده فاطمه موسوی[1]       رقیه قلی­نسب قوجه بیگلو[2]

     چکیده

پژوهش حاضر باهدف مطالعۀ نقش حمایت عاطفی و خودتعیین­گری در رابطۀ زناشویی در پیش­بینی تعارضات زناشویی زنان متأهل انجام شد. روش پژوهش توصیفی و از نوع همبستگی بود. به این منظور تعداد 150 نفر از زنان متأهل شهرقدس به روش نمونه­گیری در دسترس و داوطلب برای شرکت در پژوهش انتخاب شدند و به پرسشنامه­های فرم تجدیدنظر شدۀ تعارضات زناشویی، پرسشنامۀ حمایت اجتماعی-مقیاس خانواده و مقیاس ارضای نیازهای اساسی در روابط پاسخ دادند. داده­ها با روش همبستگی و رگرسیون هم‌زمان با استفاده از نرم­افزار SPSS.V20 مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفتند. نتایج پژوهش نشان داد بین حمایت عاطفی خانواده و ابعاد خودتعیین­گری در رابطۀ زناشویی با تعارضات زناشویی رابطۀ معناداری وجود دارد. نتایج همچنین نشان داد که حمایت عاطفی خانواده، خودمختاری، شایستگی و ارتباط از نیازهای خودتعیین­گری قادر بودند 34 درصد از واریانس تعارضات زناشویی را در زنان متأهل پیش­بینی کنند. تقویت حمایت همسران از زنان و ارضای نیازهای خودتعیین­گری در رابطۀ زوجین می­تواند زمینۀ تعاملات مثبت و کاهش تعارض زناشویی در رابطۀ زناشویی را فراهم نماید.

واژگان کلیدی: خودتعیین­گری، حمایت عاطفی، تعارضات زناشویی

مقدمه

خانواده از ارکان عمده و نهادهای اصلی هر جامعه، مبدأ بروز عواطف انسانی و کانون صمیمانه­ترین روابط و تعاملات بین فردی است (گلدنبرگ و گلدنبرگ^[3]، 2000؛ ترجمه حسین­شاهی و همکاران، 1389)، چنین تعاملاتی در قالب عملکرد عاطفی شامل توجه به نیازهای اجتماعی، عاطفی و روانی اعضای خانواده و برآوردن این نیازها از سوی سیستم خانواده است (فریدمن^[4]، 1992). یکی از ابعاد رابطۀ بین همسران که در پیامد و محصول روابط زناشویی مهم است، سطح تعارضات موجود در روابط و چگونگی مدیریت سازنده و یا غیرسازندۀ آن است. با وجود گزارش رضایت زناشویی بالا در سال­های اولیۀ پس از ازدواج (اسنایدر و بالدراما-دوربین^[5]، 2012)، گزارش علائم نارضایتی و شیوع تعارضات زناشویی در چند سال اول زندگی با بروز مشکلاتی چون اختلالات اضطرابی (داس، سیمپسون و کریستنس^[6]، 2004)، افسردگی یکی یا هر دو زوج، (کوین، تامپسون و پالمر^[7]، 2002)، سوء رفتار با همسر و درگیری لفظی و فیزیکی بین هر دو زوج (سایرس، کوهن و فرِسکو^[8]، 2001)، ناسازگاری و پرخاشگری در فرزندان (جرارد و بوهلر^[9]، 2003)، اختلالات خوردن و مصرف شدید الکل (فینچام^[10]، 2003) و در پی آن افزایش آمار طلاق در همین سال­ها و سال­های پس از آن کم نیستند، تعارض غالباً نه به‌عنوان رویدادی منفی، بلکه رخدادی عادی در زندگی زناشویی (کلین، پلیزنت، ویتون و مارکمن^[11]، 2006)، کارکردی طبیعی در سیستم تعاملات زوجین و حاصل وجود تفاوت­های فردی و نوعی فقدان توافق مداوم و معنادار بین زوجین محسوب می­شود که شیوۀ اتخاذشده برای حل‌وفصل آن می­تواند آن را از ظرفیت آسیب­رسانی و تخریب­گری یا کمک­رسانی به رشد و غنای خانواده برخوردار نماید (گاتمن، گاتمن و سیلور^[12]، 1995؛ هالفورد، ساندرز، بهرنس^[13]، 2001؛ زیمر-گمبک و دوکات^[14]، 2010). بروز تعارض در پیوستاری از خفیف تا شدید حاصل ابراز استقلال و همبستگی زوجین در خلال همکاری­ها و تصمیمات مشترک (هالفورد و همکاران، 2001) و گاه حاصل ناهماهنگی­های زوجین در نوع نیازها و روش ارضای آن­ها، خودمحوری، اختلاف در خواسته­ها، طرح‌واره‌های رفتاری و رفتار غیرمسئولانه نسبت به ارتباط زناشویی است (گورمن^[15]، 2013) و با نشانه­هایی چون جداکردن خرج، ائتلاف با فرزندان، طعنه و کنایه زدن، بهانه­گیری و انتقاد، فریاد زدن، دوری از یکدیگر، سکوت سنگین، خشونت‌های کلامی و فیزیکی، برقراری ارتباط با خانواده خود و قطع آن با خانواده همسر، زندگی جنسی ناقص و نامناسب و نداشتن رابطۀ جنسی و بی­توجهی به امور منزل و...(بخارایی، 1385) در زوجین مشخص می­شود. طبق رویکرد تجربه­نگر ویتاکر[16] اختلال در ساختار خانواده موجب درهم­ریختگی و نفوذناپذیری مرزهای خانوادگی و درنتیجه عملکرد ناکارآمد خرده­نظام‌ها، تبانی‌های مخرب، انعطاف­ناپذیری نقش‌ها و جدایی نسل‌ها از هم شده و اختلال در فرآیند خانواده موجب ازبین­رفتن صمیمیت، دل‌بستگی یا اعتماد بین زوجین و فروپاشی امکان مذاکره و توافق اعضا برای حل تعارض می­شود (گلدنبرگ^[17]، ترجمۀ حسین­شاهی برواتی و همکاران، 1389)، این در حالی است که ویکز و فیفه^[18] (2014؛ مایر[19]، 2010) تعارض را فرایندی فعال و پویا دانسته که می‌تواند به‌جای سرکوب شدن، موجب بهره­گیری از انرژی آن، رشد پرسش‌ها و نظرات جدید، آگاه شدن زوجین از احساسات و افکار یکدیگر، خلق شیوه‌های جدید مدیریت تعارض، ارزیابی مجدد قدرت خلق فضای همکاری و مشارکت و تغییراتی در انتظارات زوجین از یکدیگر شود. مطالعات نشان داده است که زوج‌های آشفته، نسبت به زوج‌های غیرآشفته مهارت‌های ارتباطی پایین­تری نشان می‌دهند و دید خوبی نسبت به ارتباطشان ندارند. این زوج‌ها با احتمال بیش­تری از یکدیگر اجتناب کنند تا اینکه بخواهند از طریق مذاکره آن را حل کنند (کار^[20]، 2000)، همچنین افراد مطلقه، طی اختلافات زناشویی سطوح پایینی از تعاملات سازنده را گزارش کرده، درحالی‌که همسران بدون تنش طی تعارضات ایجادشده، ارتباطات مؤثرتری برقرار و هنگام بروز تعارض، برای یکدیگر حمایت­های عاطفی فراهم می­نمایند (فروساکیس[21]، 2010).

تحقیقات نشان می­دهد حمایت اجتماعی به‌طور معناداری با احساس سلامتی ارتباط داشته و پیش‌بینی کنندۀ قوی سلامت در زندگی است (آیکان و اسکین^[22]، 2005). واکنش‌های فیزیولوژیک نسبت به استرس تحت تأثیر حمایت اجتماعی تغییر می‌کند، یعنی شدت واکنش‌های فرد در حضور دوستان و آشنایان و افراد خانواده و حمایت ناشی از آن­ها کم­تر از زمانی است که فرد به‌تنهایی با استرس مواجه می‌شود (وانگ، وو و لی^[23]، 2003). حمایت اجتماعی به میزان برخورداری از محبت، همراهی و توجه اعضای خانواده، دوستان و غیره تعریف شده است (پروسیدانو و هلر^[24]، 1983). ازاین‌رو، حمایت اجتماعی شامل عوامل محیطی به‌عنوان بهترین شکل انگیزۀ بیرونی از طریق اثرگذاری بر رضایت­مندی و ادراک ارتباط با کسانی که برای فرد اهمیت دارند و یا از او حمایت می­کنند، عمل می­کند (سالیوان، پچ، جانسون و برادبوری^[25]، 2010). برخی حمایت اجتماعی را واقعیتی اجتماعی و برخی دیگر آن را ناشی از ادراک افراد می‌دانند. طبق نظر گاتلیب و برگن^[26] (2010) حمایت اجتماعی در دو دسته حمایت عاطفی به معنای درک و گوش دادن به همدیگر، تأکید بر عواطف و نگران رفاه همسر بودن و حمایت ابزاری به معنای کمک به همسر در انجام کارهای خانه و نگهداری فرزندان موردتوجه قرار می­گیرد؛ بنابراین تعریف، حمایت عاطفی^[27] همسر به‌عنوان یکی از ابعاد حمایت اجتماعی عبارت است از احساس ذهنی تعلق‏داشتن، پذیرفته­شدن، ارزشمند واقع­شدن و مورد عشق و محبت قرارگرفتن (سارافینو^[28]، 2002، ترجمه ابهری و همکاران، 1396) که رابطه­ای امن حاکی از احساس صمیمیت و نزدیکی برای فرد به وجود آورده و منجر به احساس بهزیستی عاطفی و بهبود کیفیت زندگی زناشویی در زوجین گردد (ناصح و همکاران، 2010). کای­لیان و سوگئک[29] (2009) نشان دادند توانایی افراد برای مدیریت استرس، با حمایت اجتماعی ادراک­شده رابطۀ مستقیم دارد. این نوع حمایت، زمانی که افراد می‌خواهند به کسی تکیه کنند و بدین طریق عزت‌نفسشان را افزایش دهند، بسیار مفید است. حمایت عاطفی این امکان را فراهم می‌کند به‌عنوان یک شخص باارزش تلقی شوند (تیلور[30]، 2011). در این خصوص، اگرچه زنان در مقایسه با مردان کم­تر از حمایت­های اجتماعی بهره­مند شده و برای کسب حمایت اجتماعی، بیش­تر به دوستان زن خود تکیه می‌کنند (سارافینو،2002؛ ترجمه احمدی ابهری، 1396)، بااین‌حال به دلیل اهمیت تبادلات عاطفی بین زنان، جستجوی آن از خلال روابط با دیگر زنان و تعریف هویت خود مبتنی بر چنین نیازی ضرورت برخورداری از حمایت همسر در حل تعارضات به وجود آمده بیش­تر روشن می­شود. این نوع حمایت عاطفی به همسران اجازه می­دهد تا با ادراکی از محیطی امن، احساسات خود را ابراز نموده و به این وسیله تنش­های حاصل‌شده در ارتباط را کاهش دهند (مالینکردت، ارمر و هپنر^[31]، 2012).

تحقیقات مختلف حاکی از تأثیر حمایت اجتماعی بر کاهش استرس و افزایش سلامتی (وانگ و همکاران، 2003)، نقش حمایت خویشاوندان در مراقبت از کودکان، حمایت از همسران در کاهش تعارضات کار-خانواده و پیش­بینی­کنندۀ قوی سلامت در زندگی (آیکان و اسکین، 2005)، اثر حمایت اجتماعی بر ایجاد تعلق، صمیمیت و یکپارچگی اجتماعی (ساراسون[32]، 2013) و تأثیر آن به‌عنوان یک ضربه­گیر در برابر استرس و تنش در محیط (تیلور، 2011) و آماده­سازی فرد برای مقابله با تعارضات (قمری، رضاخانی و ملالو، 1393)، نقش تعدیل­کنندۀ حمایت اجتماعی در مقابله و سازگاری با شرایط استرس­زای زندگی (عطااللهی و همکاران، 1394)، نقش منابع حمایتی در انتقال احساس مراقبت، دوست­داشته­شدن، عزت­نفس و ارزشمندبودن به فرد (کوهن و هوپرمن[33]، 1983) و همچنین نقش حمایت در افزایش بهزیستی عاطفی و کیفیت زندگی زنان (گروسی و خداپرست، 1393) است.

عاطفۀ بین اعضای خانواده یک فضای احساسی ایجاد می‌کند که به‌طور مثبت رشد حس شایستگی، لیاقت شخصی و به‌طورکلی رفتارهای ارتقاء دهندۀ سلامت را در اعضای آن افزایش می­دهد (فریدمن، 1992). رشد خودمختاری^[34] (نیاز برای خودپیروی و داشتن احساس انتخاب در شروع، نگهداری و تنظیم فعالیت‌ها)؛ شایستگی^[35] (شایستگی برای دنبال­کردن چالش­های بهینه و صرف تلاش لازم برای تسلط­یافتن بر آن­ها) و ارتباط^[36] (نیاز برای احساس اطمینان از ارتباط با دیگران، آرزوی افراد برای داشتن تعاملات بین­فردی مطلوب و حس تعلق به یک زمینه اجتماعی خاص و نیاز برای تجربۀ خود به‌عنوان فردی قابل و شایستۀ عشق و احترام) به‌عنوان سه نیاز اساسی و فطری روان­شناختی مبتنی بر نظریۀ خودتعیین­گری[37] (دسی و ریان[38]، 1985؛ کوال و فورتیر[39]، 1999) در هر حیطه­ای از زندگی فرد به‌عنوان زیربنای رفتارهای انسان برای رشد، بهزیستی روان­شناختی و ارتقای رضایت از زندگی ضروری است. این نیازهای بنیادین روان­شناختی بنیاد نظریۀ خودتعیین­گری است که به‌عنوان منبع انرژی لازم برای کمک به درگیری فعال با محیط، پرورش مهارت­ها و رشد سالم و عامل خودتنظیمی در افراد محسوب می­شود (دسی و ریان، 2008). خودتعیین­گری عبارت است از هرگونه تلاش مستقل و تحت کنترل عوامل درونیِ فرد که در جهت تغییر فعالیت­، فکر و احساس وی صورت گیرد و مستلزم داشتن هدف خاص، حمایت خود و تغییر پاسخ به‌منظور دست­یابی به استانداردهاست (دسی و ریان[40]، 1985). خودتعیین­گری ترکیبی از مهارت­ها، دانش و باورهایی است که فرد را قادر به درگیرشدن در هدف­گذاری، خودتنظیمی و رفتارهای خودمختار ساخته، توانایی افراد را برای کنترل زندگی خود و برعهده­گرفتن نقش یک بزرگسالِ موفق افزایش می­دهد (وهیمیر[41]، 2014). اندیشۀ اصلی این نظریه این است که نوع یا کیفیت انگیزش فرد در مقایسه با مقدار انگیزه، اهمیت بیش­تری در پیش­بینی پیامدهایی نظیر بهزیستی و سلامت روان­شناختی، عملکرد اثربخش، حل مسئلۀ شناختی و یادگیری عمیق یا مفهومی دارد (تیلور، انتومانیس و اسمیت[42]، 2009). این نظریه همچنین به نقش عوامل اجتماعی به‌عنوان واسطه و تسهیلگر شکوفایی تمایلات و ظرفیت­های درونی انسانی تأکید داشته (شوارتز[43]، 2000) و فرض­های مهمی درباره ماهیت بافت­های اجتماعی مطرح می­سازد که نیاز برای خودمختاری، شایستگی و ارتباط را ارضا کرده یا مانع برآورده­شدن آن­ها می­شوند. اگرچه ­مطابق با نظریۀ خودتعیین­گری، افراد به­طور فطری مستعدّ خودسازماندهی و خودآغازگری اعمالشان متناسب با علایق و ارزش­هایشان هستند، اما محیط­های اجتماعی دارای ظرفیت تسهیل یا تضعیف در کارکردهای خودتنظیمی هستند.

یافته­ها نشان می­دهد مداخلات زوجی که موجب تقویت خودتعیین­گری درارتباطات زوجین شده و به ارتقای سرمایه­های روان­شناختی در زوج­های ناسازگار کمک کند، رضایت رابطۀ زوجی را افزایش داده (هالفورد و همکاران، 2001؛ بشارت، هوشمند، رضازاده و غلامعلی­لواسانی، 1394) و آزار عاطفی و آشفتگی زناشویی را کاهش می­دهد (کارگر، مشهدی و کیمیایی، 1393). در پژوهش چرچ[44] و همکاران (2013) مشخص شد که فرایند درمان تعارضات زناشویی مبتنی بر خودتعیین­گری شامل تغییر نگرش از سرزنش همسر با هدف تغییر در وی، با مدل خودتعیین­گری در مشکلات زناشویی و برانگیختن زوجین به ایجاد تغییراتی در خود می­تواند منجر به بهبود روابط زوجین گردد. دسی و ریان (2014) در پژوهشی با هدف مطالعۀ نقش نیازهای روان­شناختی چون ارتباط و شایستگی به‌عنوان حس مؤثربودن و اعتمادبه­نفس برای انجام یک فعالیت در کاهش تعارضات زناشویی نشان دادند وقتی زوجین در اعمال و توانایی­های خود احساس آزادی کنند، تلاش بیش­تری برای حل تعارضات زناشویی صرف کرده و با مشاهدۀ اولین اختلافات دچار کاهش اعتمادبه‌نفس و درنتیجه رهاکردن تلاش برای حل تعارضات نمی­شوند. نی، لونسبری، کانولو و پاتریک[45] (2005) با بررسی چهار مطالعه بین ابعاد ارتباط، خودمختاری و شایستگی با وجود تعارض در رابطه ارتباط معناداری یافته و دریافتند زوج­هایی که به علت عدم­صلاحیت و شایستگی و خودمختاری دچار بی­انگیزگی شده­اند، برای حل اختلافات زناشویی با راه­حل­های کارآمد تلاش کم­تری صرف می­کنند. کار (2000) در مطالعۀ خود در مورد نیاز به ارتباط به‌عنوان یکی از نیازهای خودتعیین­گری دریافت که زوج‌های آشفته، مهارت‌های ارتباطی کم­تری نسبت به زوج‌های غیرآشفته نشان داده و دید خوبی نسبت به ارتباطشان نداشته و به‌جای مذاکره، بیش­تر تمایل به اجتناب از یکدیگر دارند. گرجی (1391) نشان داد نیاز به تعلق و پیوند با اشخاص مهم در زندگی، ارتباط مستقیمی با رضایت از زندگی دارد.

با توجه به آنچه گفته شد این پژوهش درصدد است تا با هدف بررسی رابطۀ خودتعیین­گری و حمایت عاطفی با ­تعارضات زناشویی به این پرسش پاسخ دهد که آیا بین خودتعیین­گری و حمایت عاطفی با تعارضات زناشویی در زنان متأهل شهرقدس رابطه وجود دارد و این دو چه سهمی در پیش­بینی تعارضات زناشویی زنان متأهل دارند؟

روش پژوهش

روش پژوهش توصیفی و از نوع همبستگی است. تعارضات زناشویی متغیر ملاک و متغیرهای خودتعیین­گری و حمایت عاطفی ‏متغیرهای پیش­بین محسوب می­شوند. جامعۀ آماری این پژوهش شامل کلیۀ زنان متأهل شهر قدس بودند که با مراجعه به فرهنگسراها و مدارس شهرقدس، از بین آن­ها نمونه­ای به حجم 150 نفر به شیوۀ نمونه­گیری دردسترس و داوطلبانه با میانگین سنی ۰۵/۳۱ و انحراف استاندارد ۹۵/۵، در دامنۀ سنی 59-22 سال و میانگین طول مدت ازدواج ۶۵/۹ و انحراف ‏استاندارد ۵۴/۴ انتخاب شدند.‏‎ ‎

ابزار سنجش، فرایند اجرای پژوهش و روش تحلیل داده­ها:

فرم تجدیدنظرشده پرسشنامه تعارضات زناشویی^[46] (MCQ)

این پرسشنامه توسط ثنایی، براتی و بوستانی­پور (1375) در 54 گویه با هدف ارزیابی تعارضات زوجین در هشت خرده­مقیاس کاهش همکاری، کاهش رابطۀ جنسی، افزایش واکنش­های هیجانی، افزایش جلب حمایت فرزندان، افزایش رابطه فردی با خویشاوندان خود، کاهش رابطه خانوادگی با خویشاوندان همسر و دوستان، جدا کردن امور مالی از یکدیگر و کاهش ارتباط مؤثر زوجین و طیف لیکرت 5 درجه­ای از هرگز (1) تا همیشه (5) ساخته شد. حداکثر نمره کل پرسشنامه 270 و حداقل آن 54 است. نمرۀ خام در دامنۀ 79 تا 149 به معنای داشتن روابط زناشویی بهنجار و نمرۀ بین 150 تا 186 به‌منزلۀ داشتن تعارض بیش‌ازحد بهنجار و نمره 187 و بالاتر به معنای داشتن تعارض شدید و آسیب­پذیر است. پایایی پرسشنامه توسط سازندگان آن (1375) با استفاده از آلفای کرونباخ 96/0 به دست آمد. در این پژوهش پایایی خرده­مقیاس­ها و کل پرسشنامه با استفاده از آلفای کرونباخ در محدودۀ 56/0 تا 68/0 به­دست آمد.

پرسشنامه حمایت اجتماعی ادراک­شده- مقیاس خانواده ([47]‏ ‏‎(PSS-Fa

این پرسشنامه توسط پروسیدانو و هلر[48] (1983) در دو مقیاس خانواده و دوستان، هر مقیاس شامل 20 سؤال برای سنجش میزان رضایت فرد از حمایت خانواده و دوستان ساخته شد. ‏در این پژوهش به دلیل ماهیت ‏موضوع از بخش حمایت اجتماعی (مقیاس خانواده) استفاده شده است. گزینه­های این پرسشنامه عبارت از «بله»، «خیر» و «نمی‏دانم» است. نمرۀ نمی­دانم برای همۀ گویه­ها برابر با صفر ‏است. نمرۀ پاسخ «خیر» سؤالات 3، 4، 16، 19 و 20 مساوی 1+ است و برای بقیۀ سؤالات آن نمرۀ پاسخ ‏‏«بله» مساوی 1+ است. دامنۀ کل سؤالات بین 0 تا 20 است. نمرۀ بالا به‌منزلۀ حمایت اجتماعی بیش­تر ازنظر پاسخ‌دهندگان است.‏ پایایی ‏این پرسشنامه توسط سازندگان آن بین 88/0 تا 91/0 گزارش شده است (پروسیدانو و هلر، 1983).‏ در پژوهش حاضر ضریب پایایی پرسشنامه حمایت خانواده با استفاده از آلفای کرونباخ ۷۶/۰ به‏دست آمد.‏

ابعاد ارضای نیازهای اساسی در روابط

ابعاد ارضای نیازهای اساسی در روابط[49] در 9 گویه، از خرده­مقیاس­های نیازهای اساسی روانی[50] (‏BPNS‏) در طیف لیکرت 7 درجه­ای از اصلاً صحیح نیست (1) تا کاملاً صحیح است (7) برای سنجش ارضای نیاز در روابط خاص و ارزیابی ‏درجۀ رضایت­مندی نیاز اولیه شخص در ارتباط با همسر، یا بهترین دوست یا مادر، یا فرزندان یا هرکس دیگر ساخته شده ‏است. ‏سؤالات این خرده­مقیاس­ها مربوط به سه نیاز ‏روانی اساسی است که نمرۀ هرکدام از آن­ها جداگانه محاسبه می­گردد. این مؤلفه­ها شامل احساس ‏خودمختاری، شایستگی و ارتباط است. پایایی این پرسشنامه در پژوهش لاگاردیا، رایان، کوچمن و دسی[51] ‏(2000) بررسی شد که به ترتیب در شش نوع رابطه اعم از مادر، پدر، همسر، بهترین دوست، هم­اتاقی و یک بزرگسال مهم 91/0، ‏‏94/0، 88/0، 85/0، 90/0 و 90/0 به­دست آمد.‏‎ ‎در پژوهش حاضر ضریب پایایی خرده­مقیاس­های خودمختاری، شایستگی و ارتباط با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ به ترتیب ‏۵۰/۰‏، ‏۶۳/۰‏ و ۶۵/۰‏ به‏دست آمد.

روش اجرای پژوهش

مطابق با هدف تحقیق، از بین زنان متأهل ساکن شهر قدس که در مراکز عمومی شهر چون فرهنگسراها، پارک­ها و نیز مقابل درب مدارس (منتظر فرزندان خود بودند) حضور داشتند، افرادی که از ازدواج آن­ها حداقل دو سال گذشته بود و برای اختلافات زناشویی سابقه مراجعه به مراجع قضایی یا سابقۀ اختلال روانی نداشتند، با جلب رضایت آن­ها برای شرکت در پژوهش، 200 نفر انتخاب شدند که از این میان 150 پرسشنامه به صورت انفرادی و کامل تکمیل گردید.

‏برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها و پاسخ‌گویی به فرضیه‌های پژوهش با استفاده از نرم‌افزار SPSS20 از روش آمار توصیفی (میانگین و انحراف­استاندارد) و استنباطی (روش همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون همزمان) استفاده شد.

یافته­ها

جدول 1: میانگین و انحراف استاندارد ابعاد خودتعیین­گری، حمایت عاطفی و تعارض زناشویی

جدول 1 میانگین و انحراف استاندارد متغیرهای پژوهش را نشان می­دهد.

جدول 2: نتایج ضریب همبستگی حمایت عاطفی و خودتعیین­گری در رابطۀ زناشویی با تعارض زناشویی در زنان

** =P<01/0 * =P<05/0

نتایج جدول 2 نشان می­دهد که بین همه ابعاد خودتعیین­گری در رابطۀ زناشویی و تعارض زناشویی در همۀ ابعاد آن در سطح 01/0 همبستگی منفی معناداری وجود دارد. به‌طوری‌که افزایش نمرات زنان در ابعاد خودتعیین­گری با کاهش نمرات در تعارض زناشویی مشاهده می‏شود. نتایج در این جدول همچنین نشان می­دهد که بین حمایت عاطفی خانواده با برخی ابعاد تعارض زناشویی در زنان همبستگی منفی معنی­داری در سطح 01/0 وجود دارد. بیش­ترین میزان همبستگی بین حمایت عاطفی خانواده با بعد کاهش ارتباط مؤثر بین زوجین در رابطه زناشویی (01/0< P، 33/0- =(150 ) r) و کم‏ترین همبستگی بین حمایت عاطفی خانواده با بعد کاهش همکاری بین زوجین (05/0< P، 19/0-= (150 ) r) است. بین حمایت عاطفی خانواده با ابعاد کاهش رابطه جنسی، افزایش جلب حمایت فرزند و جداسازی امور مالی از همدیگر رابطه معناداری مشاهده نشد؛ بنابراین می­توان چنین نتیجه­گیری نمود که بین حمایت عاطفی خانواده با تعارض زناشویی همبستگی منفی و معنی­دار در سطح کم­تر از 01/0 وجود دارد. به‌طوری‌که افزایش حمایت عاطفی در خانواده با کاهش تعارضات زناشویی مشاهده می‏شوند.

به‌منظور پیش­بینی تعارض زناشویی بر اساس ابعاد خودتعیین­گری و حمایت عاطفی از رگرسیون همزمان استفاده شد. برای بررسی مفروضه­های عدم هم­خطی و هم­خطی چندگانه، شاخص ضریب تحمل ‏ و ‏عامل تورم واریانس (‏VIF‏)‏ ‏ استفاده شد، ازآنجایی‌که دامنۀ مقادیر ضریب تحمل (T)‏ متغیرهای پیش­بین در دامنۀ 62/0 تا 87/0 ‏و دامنۀ مقادیر عامل تورم واریانس (VIF) آن­ها بین 14/1 تا 59/1 بود، می­توان دریافت که مفروضه عدم هم­خطی و هم­خطی چندگانه برقرار‏ است ‏‏(میرز، گامست و گارینو[52]، 2006). نتایج تحلیل رگرسیون همزمان در جدول 3 آمده است:

جدول 3: نتایج معناداری مدل رگرسیون برای پیش­بینی تعارض زناشویی

با توجه به این­که R²، درصد واریانس مشترک حمایت عاطفی خانواده ‏و ابعاد خودتعیین­گری در پیش­بینی تعارض زناشویی در زنان است، نتایج جدول 3 نشانگر آن است که مجموع متغیرهای پیش­بین مشترکاً 34 درصد تعارض زناشویی را در زنان پیش­بینی می­کند، با توجه به این­که F محاسبه‌شده در سطح 001/0 معنی­دار است، لذا مدل رگرسیون خطی معنا‌دار است و درنتیجه حمایت عاطفی خانواده ‏و ابعاد خودتعیین­گری با تعارض زناشویی رابطه خطی معنا‌دار دارند. بنابراین ضرایب رگرسیون و آزمون معنی­داری آن‌ها محاسبه و نتایج در جدول 4 ارائه شده است.

جدول 4: ضرایب رگرسیون و آزمون معنی­داری برای تعارض زناشویی

نتایج جدول 4 نشان می­دهد که از بین متغیر­های پیش­بین حمایت عاطفی و ابعاد خودتعیین­گری، متغیرهای حمایت عاطفی خانواده، خودمختاری، شایستگی و ارتباط قادر به پیش­بینی تعارض زناشویی در زنان هستند و آزمون t برای معناداری ضریب رگرسیون آن در سطح کم­تر از 01/0 معنادار است. ضریب استاندارد رگرسیون نشانگر آن است که سهم شایستگی در پیش­بینی تعارض زناشویی (29/0= Beta) بیش­تر از سهم دیگر ابعاد خودتعیین­گری و حمایت عاطفی است. ضرایب رگرسیون منفی ابعاد خودتعیین­گری و حمایت عاطفی خانواده نشانگر رابطۀ منفی این متغیرها با تعارض زناشویی است.

بحث و نتیجه­گیری

پژوهش حاضر با هدف بررسی نقش پیش­بین خودتعیین­گری و حمایت عاطفی در کاهش تعارضات زناشویی زنان متأهل شهرقدس انجام شد. نتایج پژوهش نشان داد بین خودتعیین­گری و تعارضات زناشویی در زنان متأهل شهرقدس همبستگی منفی معنادار وجود دارد. این یافته با نتایج مطالعات هالفورد و همکاران (2001)، کارگر و همکاران (1393) و تیلور و همکاران (2009) همسوست. مطابق با یافته­های این مطالعات خودتعیین­گری نقش عمده­ای در افزایش رضایت زناشویی ایفا کرده و با اثرگذاری بر رضایت زوجین موجب کاهش میل به همکاری، کاهش میل به برقراری رابطۀ جنسی و کاهش ارتباطات مؤثر بین زوجین شده و تعارضات زناشویی را افزایش دهد. ازآنجاکه خودتعیین­گری متغیری انگیزشی و از سه نیاز به ارتباط، احساس شایستگی و خودمختاری تشکیل شده است؛ عدم ارضای آن در زوجین، با کاهش انگیزۀ آن­ها برای ارتباطات مؤثر، کاهش همکاری در حل مسائل زندگی و ضعف در برقراری رابطه با خویشان همسر همراه می­شود. در چنین شرایطی، زوجین ممکن است برای جبران احساس عدم­شایستگی و حفظ ادراک خودمختاری، دست به گروه­بندی در بین اعضای خانواده زده و به‌واسطۀ جلب حمایت فرزندانشان احساس شایستگی و خودمختاری را دوباره ادراک کنند. طبق یافته­های کارگر و همکاران (1393) خودتعیین­گری، آزار عاطفی و آشفتگی­های زناشویی را کاهش داده و از این طریق واکنش­های هیجانی زوجین را کاهش و میل به برقراری ارتباطات مؤثر بین زوجین را تحت تأثیر قرار می­دهد. خودتعیین­گری انرژی لازم برای کمک به درگیری فعال با محیط، پرورش مهارت­ها و رشد سالم را فراهم کرده، از این طریق می­تواند انگیزه لازم برای ایجاد همکاری و ارتباطات مؤثر و تلاش برای کاهش تعارضات را فراهم ­آورد. کار (2000) در پژوهش خود نشان داد زوج‌های آشفته، مهارت‌های ارتباطی کم­تری را نسبت به زوج‌های غیرآشفته داشته و رفتارهای اجتنابی بیش­تری نشان می­دهند. ازاین‌رو، زوج­های آشفته انگیزۀ درونی کم­تری برای مذاکره و حل تعارضات به شیوه­ای نظام­مند داشته و به دلیل عدم­تقویت همسر و ضعف در حل مشکلات، انگیزۀ بیرونی پایین­تری برای حل تعارض دارند، این امر، منجر به احساس عدم­شایستگی و کاهش سطح خودتعیین­گری در افراد شده و آن­ها را در چرخۀ نافرجام حل تعارض گرفتار می­سازد. به باور وهیمیر (2014) خود­تعیین­گری متشکل از مهارت­ها، دانش و باورهایی مربوط به هدف­گذاری، خودتنظیمی و رفتارهای خودمختار، افراد را مجهز به باورها و مهارت‏هایی برای کنترل زندگی و ایفای نقش بزرگسال موفق ساخته، چنین کارآمدی در مدیریت مسائل زندگی، انگیزۀ لازم برای همکاری و ارتباطات مؤثر بین زوجین را فراهم می­کند.

نتایج پژوهش همچنین نشان داد بین حمایت عاطفی و تعارضات زناشویی در زنان متأهل شهرقدس همبستگی منفی معناداری وجود دارد. مطابق با نظر تیلور (2011) زمانی که استرس و تنش در محیط بالاست، حمایت اجتماعی به‌عنوان یک ضربه­گیر می­تواند مقدار تنیدگی را کاهش دهد و بنابراین به نظر می­رسد ادراک حمایت اجتماعی در مواقعی که بین زوجین تعارض وجود دارد، می­تواند مانع از عمیق­ شدن تعارضات شود و فرد را برای مقابله با تنیدگی­ها آماده می­سازد.­ طبق تحقیق کوهن و هوپرمن (1983) حمایت اجتماعی زمینۀ ایجاد تعلق، صمیمیت، یکپارچگی اجتماعی، فرصت و رفتارهای سازنده را فراهم می­کند. درنتیجه حمایت اجتماعی می­تواند با ایجاد زمینه مناسب تعارضات زناشویی را کاهش دهد. نتایج پژوهش گروسی و خداپرست (1393) نشان داد حمایت عاطفی با ایجاد یک رابطۀ امن، احساس صمیمیت و نزدیکی در زوجین می‌تواند منجر به ایجاد احساس بهزیستی عاطفی و متعاقب آن مدیریت سازندۀ تعارضات و بهبود کیفیت زندگی زناشویی افراد شود. پژوهش­های وانگ و همکاران (2003) و آیکان و اسکین (2005) نیز نشان دادند که حمایت اجتماعی بر استرس و سلامتی تأثیر دارد. ازاین‌رو، می­توان دریافت که ادراک حمایت اجتماعی قادر است با تأثیر بر واکنش­های هیجانی در زوجین در کیفیت روابط زناشویی ایفای نقش نماید.

نتایج پژوهش همچنین نشان داد ابعاد خودتعیین­گری و حمایت عاطفی قادرند 34 درصد از واریانس تعارضات زناشویی را در زنان تبیین کنند. این یافته با نتایج تحقیقات رایان، دسی و گرولنیک[53] (1995)، حجازی، صالح­نجفی و امانی (1393) و گرجی (1391) همسوست. خودتعیین­گری و حمایت عاطفی از رویکردهای انگیزشی و متمرکز بر دو بعد انگیزه درونی و بیرونی است. با این رویکرد، شواهد نشان می­دهد انگیزش درونی با رضایت از زندگی و سلامت روانی افراد رابطه مثبت معنادار و با پریشانی روانی رابطه منفی دارد. تحقیقات دسی و رایان (1995) نشان داد که افراد با انگیزۀ درونی، اعتمادبه‌نفس بالا و شایستگی بیش­تر و درنتیجه بهزیستی ذهنی بالاتری نسبت به افراد با انگیزۀ بیرونی نشان می­دهند. حجازی، صالح­نجفی و امانی (1393) نشان دادند که انگیزش درونی با رضایت از زندگی رابطه داشته و می­تواند واریانس رضایت از زندگی را تبیین کند. گرجی (1391) در پژوهش خود نشان داد نیاز به تعلق با رضایت از زندگی رابطه مستقیم دارد.

بنا به نظریه دسی و رایان خودمختاری، شایستگی برای دنبال­کردن چالش­های بهینه و صرف تلاش لازم برای تسلط­یافتن بر آن­ها و نیاز به ارتباط سازنده با محیط، نیازهای اساسی روان­شناختی هستند و انتخاب هدف­هایی که خودمختاری، شایستگی و ارتباط را ارضا می‌کند، موجب رشد شخصی، سلامت ذهن و سلامت هیجانی می‌شود و تلاش­هایی با ثبات بیش­تر را برمی‌انگیزد (ریو، 2004؛ ترجمه سیدمحمدی، 1396)؛ بنابراین منطبق با این نظریه، اگر نیازهای بنیادین اقناع شوند، منجر به ایجاد انگیزۀ درونی در افراد شده و انگیزه درونی افراد برای حل کشمکش­ها و تنش­ها افزایش می­یابد. می­­توان نتیجه گرفت زنانی که به علت احساس عدم­شایستگی و استقلال انگیزۀ درونی بالایی ندارند، حین بروز اختلافات زناشویی تلاش کم­تری نیز برای پیداکردن راه­حل­های سازنده صرف می­کنند. شایستگی احساس مؤثربودن در تعامل مؤثر با محیط و تجربه موفقیت­هایی برای اعمال است، طبق نظر دسی و ریان (2014) شایستگی یک احساس مؤثربودن و اعتمادبه‌نفس در فعالیت است، بنابراین هنگامی‌که زوجین احساس کنند در اعمال و اظهار توانایی­های خود آزادند می­توانند برای حل تعارضات زناشویی تلاش بیش­تری انجام دهند و با اختلافات اولیه دچار کاهش اعتمادبه­نفس و درنتیجه رهاکردن تلاش برای حل اختلافات نشوند. نیاز به ارتباط و برقراری پیوند و دل‌بستگی عاطفی نزدیک با دیگران به تجربۀ ارتباط معنادار، احساس تعلق و وابستگی با دیگر افراد و پذیرفته­شدن در نظر دیگران اشاره دارد. به نظر ریو (2004؛ به نقل از سیدمحمدی، 1396) ارتباط، ساختار انگیزشی مهمی است، زیرا زمانی که روابط میان­فردی افراد در واقعیت موجب ارضای نیاز آن­ها به ارتباط می­شود، بهتر انجام‌وظیفه نموده، افراد را در برابر استرس و مشکلات روان­شناختی انعطاف­پذیرتر و مقاوم­تر می­کند. طبق نظریه­های فوق در روابط زناشویی هنگامی‌که هریک از زوجین احساس تعلق و وابستگی داشته باشند و احساس کنند موردقبول طرف مقابل هستند، انگیزۀ بیش­تری برای ساختن و یادگیری روش­های مؤثر برای حل اختلافات و تعارضات خواهند داشت. چنین ارتباطات مؤثری موجب شکوفایی و بهبود کیفیت روابط افراد می­شود (ادیب­راد و ادیب­راد، 1384).

نتایج پژوهش حاضر با تحقیقات پاشا، صفرزاده و مشاک (1386) و فاگ^[54] و همکاران (2008) نیز همسوست. افرادی که از حمایت اجتماعی خوبی برخوردارند، نسبت به زندگی خود خوش‌بین‌تر و امیدواری آن­ها به زندگی بیش­تر است، همچنین میزان حمایت اجتماعی ادراک­شده در افراد، با شیوۀ مقابلۀ آن­ها با تنش­های زندگی همبسته است. می­توان چنین گفت که نیازهای بنیادین مثل پیوندجویی و میل به حمایت اجتماعی در صورت ارضا به بهزیستی منجر شده (دسی و ونستنکیست[55]، 2004) و کیفیت روابط را به سطحی بالاتر از سطح کاهش تعارضات می­رساند. از سویی دیگر، انسان در طول زندگی نیازمند افرادی است که حامی او باشند. به باور مزلو حمایت اجتماعی، نیاز به پذیرفته­شدن و موردعلاقه قرارگرفتن و ارزیابی شناختی فرد از محیط و روابطش با دیگران، نیازی اساسی برای رشد فردی است، ارضای این نیاز، افراد را به‌عنوان بخشی از شبکۀ وسیع ارتباطی، برای مقابله و سازگاری با شرایط استرس­زای زندگی آماده نموده و باعث تقویت رفتارهای سازگارانه در فرد می­گردد (عطااللهی و همکاران، 1394). حمایت عاطفی از سوی کسانی که برای فرد اهمیت دارند؛ چون همسر، به‌عنوان یک عامل محیطی از طریق اثرگذاری بر رضایتمندی و ارتباط به‌عنوان بهترین شکل انگیزۀ بیرونی اثر می­گذارد. به‌طورکلی رویکرد خودتعیین­گری به‌عنوان منبع انگیزش درونی و حمایت عاطفی به‌مثابۀ منبعی از انگیزش بیرونی، می‌تواند برنامه‌ای عملی برای کاهش تعارضات زناشویی بین زوج­های دچار تعارض ارائه کند.

با توجه به محدودیت­های پژوهش حاضر ازجمله نمونه‌گیری غیراحتمالی و دردسترس، انجام پژوهش بر روی زنان شهر قدس و محدودیت در تعمیم نتایج به مردان در جامعه­های دیگر، مقطعی­بودن و استفاده از روش همبستگی در پژوهش و محدودیت در تبیین علّی نتایج، پیشنهاد می­شود پژوهش­های بعدی با درنظر گرفتن محدودیت­های پژوهش حاضر صورت گیرد.