مقایسه اثربخشی زوج‌درمانی بر مبنای طرح‌واره درمانی و زوج‌درمانی مبتنی بر پذیرش و تعهد در تاب‌‌آوری خانواده

معصومه همتی*، محمدابراهیم مداحی**، سیمین حسینیان**** و جواد خلعتبری**^*

        چکیده

پژوهش حاضر با هدف مقایسه اثربخشی زوج‌درمانی مبتنی بر طرح‌واره ‌درمانی و زوج‌درمانی مبتنی بر پذیرش و تعهد در تاب‌‌آوری خانواده زوجین انجام شد. پژوهش از نوع آزمایشی با طرح پیش‌‌آزمون- پس‌‌آزمون سه گروهی بود. جامعه آماری، شامل کلیه زوجین متعارض و مراجعه‌‌کننده به مراکز مشاوره بود که از بین آن‌‌ها 120 نفر به‌تصادف انتخاب و پس از اجرای اولیه آزمون غربال‌‌گری، تعداد 48 نفر که دارای کم‌‌ترین سطح تاب‌‌آوری خانوادگی بودند، انتخاب و به‌تصادف در سه گروه (دو گروه آزمایشی و یک گروه کنترل) جایگزین شدند. ابزار سنجش، پرسشنامه تاب‌آوری خانواده سیکسبی بود و داده‌‌ها از طریق تحلیل کوواریانس مورد تحلیل قرار گرفتند. یافته‌‌ها نشان داد زوج‌درمانی مبتنی بر طرح‌واره (p<0/05) و زوج‌درمانی مبتنی بر پذیرش و تعهد (p<0/05) به‌‌طور معناداری موجب افزایش سطح تاب‌‌آوری خانواده زوجین شده است. همچنین، در مقایسه زوج‌درمانی بر مبنای طرح‎واره ‌درمانی با زوج‌درمانی مبتنی بر پذیرش و تعهد، مشخص گردید که زوج‌درمانی بر مبنای طرح‎واره‌ درمانی تأثیر بیشتری نسبت به زوج‌درمانی مبتنی بر پذیرش و تعهد دارد (p<0/05). به‌طورکلی نتایج نشان داد هر دو رویکرد زوج‌‌درمانی در تاب‌‌آوری خانواده تأثیر دارند. لیکن، نتایج به نفع اثربخشی بیشتر زوج‌درمانی بر مبنای طرح‌واره ‌درمانی در تاب‌‌آوری خانواده بود.

واژگان کلیدی: زوج‌درمانی؛ طرح‌واره درمانی؛ پذیرش و تعهد؛ تاب‌‌آوری خانواده.

مقدمه و بیان مسئله

احساس خوب در زندگی، زمانی است که فرد احساس مراقبت، دوست داشته شدن، عزت‌نفس و ارزشمند بودن کند و احساس نماید که در بخشی از شبکه وسیع ارتباطی قرار دارد و می‌تواند در برابر عوامل تنیدگی به‌‌خوبی مقابله نماید (کوب[1]، 1976؛ به نقل از تری²، 2009).

پژوهش‌های انجام‌شده حاکی از آن است که هیچ انسانی در گذر از زندگی از آسیب‌پذیری روانی مصونیت ندارد. عوامل استرس‌زای شدید که معمولاً غیرقابل‌پیش‌بینی‌اند؛ تهدیدکنندۀ سلامت روان می‌باشند و انسان‌ها در شرایط استرس‌زای یکسان، واکنش‌های متفاوت نشان می‌دهند. درواقع، یکی از عواملی که می‌تواند کارکردهای روانی اعضای خانواده در قالب تفکر، خلق و رفتار بهبود بخشد و توان مقابله با مشکلات هیجانی و روان‌شناختی را افزایش دهد، تاب‌آوری است (میکائیلی، گنجی و طالبی جویباری، 1391).

    تاب‌‌آوری به‌‌عنوان مهارت‌‌ها، ویژگی‌‌ها و توانایی‌‌هایی که افراد را قادر به انطباق با سختی‌‌ها، مشکلات و چالش‌‌ها می‌‌کند، تعریف‌شده (آلورد و گرادوس، 2005؛ به نقل از توماس، 2011) و به توانایی فرد، زوجین یا خانواده سالم، علی‌‌رغم ضربه یا بحران و بازگشتن به همان سطح پیش‌‌مرضی یا سطح بالاتر از عملکرد اشاره دارد (گریف و اسپلینگ، 2007) که درنتیجه آن، حوادث ناگوار، کم‌‌اثر یا بی‌‌اثر می‌‌شوند و سلامت روان حاصل می‌‌گردد (توگاد و فردریکسون، 2004).

  اخیراً محققان مفهوم تاب‌آوری را در حوزۀ خانواده گسترش داده‌اند؛ به‌طوری‌که سیر مطالعات و تحقیقات از مشاهده تاب‌آوری به‌‌عنوان فرایند فردی، به سمت نگاه سیستمی کشیده شده است (سیکسبی³، 2005). رویکرد تاب‌آوری خانواده، به‌‌منظور تقویت ظرفیت‌های موجود در خانواده جهت تسلط یافتن بر سختی‌ها ایجاد شد (والش⁴، 1996). نتایج پژوهش هابر و همکاران⁵ (2010) نشان می‌‌دهد که ویژگی‌‌های تاب‌‌آوری نقش مهمی در رضایت زناشویی، روابط زوجین، کاهش استرس‌‌های زناشویی و افزایش هیجانات مثبت دارد. ویژگی‌‌های تاب‌‌آوری می‌‌تواند در تقویت پیوندهای خانوادگی و شبکه اجتماعی اثربخش باشد و موجب ارتقای مضاعف تاب‌‌آوری شود. مک‌کوبین و مک‌کوبین (1988؛ به نقل از بوچانان⁶، 2008) تاب‌آوری خانواده را به‌‌عنوان ویژگی خانوادگی که باعث افزایش مقاومت و سازگاری آن‌ها در برخورد با تغییرات و شرایط بحرانی می‌شود، تعریف می‌کنند. سیر تکامل تاب‌آوری خانواده، بر درک شیوه‌های عملکرد خانواده و راه‌های کمک به آن‌ها در جهت بهبود بخشیدن به توانایی حل مسئله، مواجهه و سازگاری متمرکز است (فراین، برون و تکسوپ[2]، 2008). کنلی (2005؛ به نقل از مشایخ، 1391) معتقد است که تاب‌‌آوری زوجین با تاب‌‌آوری مبتنی بر فرآیندهایی که زوجین برای غلبه موفقیت‌‌آمیز بر بحران‌‌ها، مشکلات و مصیبت‌‌ها و جهش از آن‌‌ها در روابطشان استفاده می‌‌کنند، اشاره دارد.

ازجمله منابع تاب‌‌آوری که به‌عنوان منابع زوجین نامیده می‌شود، منابعی که به‌‌عنوان عملکرد حمایتی زوجین و (خانواده) در موقعیت‌‌های تنش‌‌زا و مشکل به کار می‌رود؛ مانند حمایت اجتماعی، رفتار حل مسئله، رفتارهای مقابله‌‌ای، ابراز عاطفی، دیدگاه خوش‌‌بینانه و اسناد مثبت زناشویی (گراهام و کنلی، 2006؛ به نقل از مشایخ، 1391).

مفهوم تاب‌آوری خانواده برای بسیاری از حیطه‌های مرتبط با سلامت، جذاب بوده است و روند رو به افزایش پژوهش‌های متعدد در این زمینه را نشان می‌دهد (سوگایا و همکاران²، 2001). چراکه در طول دو دهه گذشته، رشته‌های مربوط به درمان مشکلات خانواده، توجه خود را از نقص‌ها و کمبودهای خانواده، به توانمندی‌های خانواده معطوف داشته‌اند (نیکولز و شوارتز، 2000؛ به نقل از والش، 2002) و بسیاری از تحقیقاتی که اخیراً درزمینۀ خانواده انجام‌گرفته بر این دیدگاه تمرکز دارند (ابرین و زاماستنی، 2003؛ به نقل از صیدی و همکاران، 1390). در شرایط آسیب‌زا، به‌خصوص آسیب‌های عودکننده پیچیده و پیش‌رونده، کارکرد خانواده و شبکه‌های حیاتی وابسته بدان، ممکن است از هم‌ گسیخته شوند. ازاین‌رو، توجه به تأثیرپذیری خانواده از آسیب‌های عمده در هر رویکرد درمانی ضروری است (والش، 2006).

در این میان، نظریه «طرح‌‌واره‌های ناسازگار اولیه» و «طرح‌واره درمانی» یانگ، به‌مثابه یک رویکرد یکپارچه و جدید، در تبیین و درمان مشکلات زناشویی نیز کارایی دارد (یانگ، کلوسکو و ویشار، ترجمه حمیدپورو اندوز، 1393؛ صلواتی و یکۀزدان‌دوست، 1394). بر اساس رویکرد شناختی به مشکلات زناشویی، طرح‌‌واره‌‌های ناسازگار اولیه افراد، در ایجاد مشکلات خانواده نقش دارند (اپشتین و باکوم، 2002).

از طریق طرح‌واره درمانی، خلأها و شکاف‌های موجود در زندگی زوجین شناخته می‌شوند و به آن‌ها کمک می‌شود تا چگونگی برطرف کردن آن‌ها را بیاموزند و در ایجاد وحدت و کلیت در زندگی زناشویی خویش توفیق یابند که این دو خصوصیت در سایه شناخت طرح‌‌واره‌ها، زیر سؤال بردن اعتبار طرح‌‌واره‌ها و الگو شکنی رفتاری حاصل می‌شود (بهمنی، 1389). نتایج پژوهش پرنور (1394) که به بررسی رابطه بین ناگویی هیجانی، طرح‌‌واره‌‌های ناسازگار اولیه و تاب‌آوری بر رضایت از زندگی پرداخت، حاکی از ارتباط مستقیم متغیرها باهم و تأثیر بر رضایت از زندگی بود. ازاین‌رو، می‌‌توان با توجه و تلاش بیشتر افراد را از پایه نسبت به شناخت خود و درون خود و رفع نقایص تفکری و جایگزینی احساس و فکر بهتر آموزش داد و به سمت خود و هویتی بهتر و رضایت از زندگی بیشتر راهنمایی کرد.

در پژوهش‌‌های مختلفی به تعیین اثربخشی طرح‌واره درمانی در تاب‌‌آوری پرداخته شده است. ازجمله، ستوده فر (1394) پژوهشی با هدف مقایسه اثربخشی دو نوع درمان طرح‌واره درمانی و واقعیت درمانی بر تاب‌‌آوری و تنظیم هیجانی نوجوانان دختر مبتلا به شخصیت مرزی دارای تجربه شکست عاطفی انجام داد. نتایج نشان داد که طرح‌واره درمانی در مقایسه با واقعیت درمانی بر بهبود نظم جویی هیجانی دختران نوجوان مبتلا به شخصیت مرزی مؤثرتر بوده و واقعیت درمانی بر بهبود تاب‌‌آوری دختران نوجوان مبتلا به شخصیت مرزی باتجربۀ شکست عاطفی مؤثرتر بوده است. نتایج پژوهش پناهی (1394) که با هدف بررسی اثربخشی طرح‌واره درمانی بر میزان تاب‌‌آوری زنان در آستانه طلاق شهر تهران انجام شد، حاکی از اثربخشی طرح‌واره درمانی بر میزان تاب‌‌آوری زنان بود.

از سویِ دیگر، همان‌‌طور که پرداخته شد فردی که دارای تاب‌آوری است، چاره‌ساز و انعطاف‌پذیر بوده، مطابق تغییرات محیطی خود را وفق می‌دهد (سیبرت[3]، 2007). درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد، به‌‌عنوان حوزه مهمی از روان‌‌درمانی‌‌های نوظهور که پژوهش‌‌ها از نقش مؤثر آن بر استرس، اختلالات اضطرابی، افسردگی و سایر شرایط بالینی حکایت دارند، در افزایش کیفیت زندگی زناشویی و انعطاف‌پذیری روان‌شناختی زوجین نیز اثربخش بوده است (کاهل، وینتر و اشویگر² 2012؛ دونی، نگو و بلایس³، 2012؛ دایون، بلایس و مونستز⁴، 2012).

     ACT به‌جای آموزش راهبردهای بیشتر و بهتر برای تغییر با کاهش افکار و احساسات ناخواسته، به مراجعین می‌آموزد تا برای آگاهی و مشاهده افکار و احساسات ناخوشایند، همان‌گونه که هستند، مهارت کسب کنند (ایفرت، فورست، ارچ، اسپیجو و همکاران[4]، 2009). از سوی دیگر، به افراد آموزش می‌دهد تا تجربیات درونی آزاردهنده خود را که در هنگام تلاش برای کاهش تنش و آشفتگی با آن‌ها مواجه می‌شوند (مانند احساس تنهایی و غیره)، درک نموده و ازآنجاکه زوجین با سطوح بالای اضطراب، تعارض و کمبود صمیمیت، نقص‌هایی درزمینۀ روابط زناشویی نشان می‌دهند (موراسکی²، 2007)، به نظر می‌رسد مداخلات درمانی همچون زوج‌درمانی مبتنی بر پذیرش و تعهد که این متغیرها را آماج درمانی قرار می‌دهند، شاید بتوانند از کارایی لازم در افزایش تاب‌‌آوری خانواده برخوردار باشند. لی، چون، ادگار، لابزنر و چاگنو³ (2006؛ به نقل از نریمانی و همکاران، 1393) در مطالعه‌‌ای به این نتیجه دست یافتند زوجینی که آموزش مبتنی بر پذیرش را دریافت کرده بودند، از هیجانات مثبت و معنادار و شایستگی اجتماعی بالایی نسبت به همتایان خود برخوردار بودند. همچنین نتایج پژوهش عزیزی (1393) که با هدف بررسی مقایسه اثربخشی گروه‌درمانی مبتنی بر پذیرش و تعهد (ACT) و گروه‌درمانی بین فردی (IPT) بر بهبود نشانه‌های سلامت روان، تاب‌آوری و درد مزمن افراد مبتلا به اختلال سردرد مزمن انجام شد، نشان داد که بین گروه‌درمانی مبتنی بر پذیرش و تعهد و گروه‌درمانی بین فردی در بهبود سلامت روان، تاب‌آوری و شدت درد در مبتلایان به سردرد مزمن تفاوت معناداری وجود نداشت.

با توجه به اهمیت عوامل مؤثر در تاب‌‌آوری خانواده و افزایش آن در بین زوجین، حل تعارضات زناشویی، پیشگیری از آسیب‌ها و ارتقای سلامت روان زوجینی که به دلیل تعارضات زناشویی به مراکز خدمات مشاوره و روان‌شناسی شهر تهران مراجعه کرده‌اند، کسب مهارت‌‌های لازم در جهت افزایش تاب‌‌آوری خانواده و کم بودن تحقیقات بالینی و کنترل‌شده مرتبط با موضوع حاضر، این پژوهش با هدف مقایسه اثربخشی زوج‌‌درمانی مبتنی بر پذیرش و تعهد با زوج‌‌درمانی بر مبنای طرح‌واره درمانی در تاب‌‌آوری خانواده انجام شد.

روش پژوهش

پژوهش حاضر از نوع تحقیقات کاربردی و یک طرح آزمایشی از نوع پیش‌آزمون – پس‌‌‌‌آزمون با سه گروهی گروه کنترل است. جامعه آماری این پژوهش، شامل کلیه زوجینی که به علت مشکل تعارض زناشویی که به مراکز مشاوره شهر تهران در سال 1395 مراجعه کرده بودند. نمونه موردنظر از زوجینی که پس از مشاهده فراخوان شرکت در گروه‌‌های زوج‌‌درمانی، داوطلبانه به مراکز مشاوره مراجعه و ثبت‌نام کردند، انتخاب شد. از بین این تعداد، 120 نفر را به‌‌تصادف انتخاب و پرسشنامه تاب‌‌آوری خانواده سیکسبی (2005) در جلسه غربال‌گری ارائه شد. پس‌ازآن، تعداد 48 نفر از زوجینی که دارای کم‌‌ترین نمره در تاب‌‌آوری خانواده بودند و دارای ملاک‌‌های ورود به پژوهش (زوج‌‌هایی که به دادگاه خانواده به‌قصد طلاق مراجعه نکرده‌اند؛زوج‌هایی که دچار اختلالات روانی - شخصیتی مزمن نباشند؛زوج‌هایی که حداقل یک سال سابقه زندگی مشترک داشته باشند؛زوج‌هایی که دارای حداقل تحصیلات دیپلم باشند؛زوج‌هایی که هر دو بتوانند 12 جلسه پیاپی در جلسات شرکت کنند) بودند، به‌صورت تصادفی و برحسب قرعه، در سه گروه (زوج‌درمانی بر مبنای رویکرد طرح‌واره درمانی، زوج‌درمانی مبتنی بر پذیرش و تعهد و گروه کنترل) جایگزین شدند. پس‌ازآن، دو گروه آزمایش، در معرض 12 جلسه هفتگی 90 دقیقه‌‌ای زوج‌درمانی بر مبنای رویکرد طرح‌واره درمانی و زوج‌درمانی مبتنی بر پذیرش و تعهد (ACT) قرار گرفتند، اما بر روی گروه کنترل هیچ درمانی صورت نگرفت. در ابتدای شروع جلسات، ملاک‌‌های خروج از پژوهش به اطلاع کلیه زوجین شرکت‌‌کننده در گروه‌‌های آزمایش رسید؛ غیبت بیش از سه جلسه، عدم انجام جدی تکالیف در طول زوج‌درمانی، وقوع رویداد پیش‌بینی‌‌نشده (مانند بیماری، مرگ و...) و ابراز عدم تمایل به همکاری؛ تا در صورت لزوم، زوجینی که شامل چنین شرایطی می‌‌شدند، از گروه خارج شوند.

پس از اتمام مداخله‌های مذکور، پرسشنامه تاب‌‌آوری خانواده در مرحله پس‌‌آزمون دوباره توسط شرکت‌کنندگان هر سه گروه تکمیل شد. به‌‌منظور رعایت ملاحظه‌‌های اخلاقی، از آزمودنی‌‌های گروه گواه و سایر متقاضیان حائز شرایط شرکت در جلسات، دعوت شد تا پس از اجرای پس‌‌آزمون در گروه‌‌های زوج‌‌درمانی شرکت کنند.

به‌منظور سنجش تاب‌‌آوری خانواده، از مقیاس 51 آیتمی سنجش تاب‌آوری خانواده که توسط سیکسبی^[5] (2005) و مبتنی بر مدل تاب‌آوری خانواده والش ساخته‌شده، استفاده گردید. این مقیاس میزان تاب‌آوری خانواده را در شش خرده مقیاس زیر اندازه‌گیری می‌کند: ارتباط و حل مسئله، منابع اقتصادی و اجتماعی، چشم‌انداز مثبت، تماس، تعالی و معنویت و معنایابی برای سختی‌ها (سیکسبی، 2005). این ابزار یک مقیاس چهاردرجه‌ای لیکرتی را به کار می‌برد که 4 به‌منزله به‌شدت مخالفم و 1 به‌منزله به‌شدت موافقم است (سیکسبی، 2005). نمرات این مقیاس در طیفی بین 51 تا 146 قرار می‌گیرند. نمرات بالا، نشان‌دهندۀ سطح بالایی از تاب‌آوری در خانواده است؛ درحالی‌که نمرات پایین نشان‌دهندۀ این است که خانواده سطح پایینی از تاب‌آوری را دارا است. پایایی این مقیاس بالا است و آلفای کرونباخ برای کل مقیاس 96/0 است. مقیاس سنجش تاب‌آوری خانواده از اعتبار خوبی برخوردار است. در ارزیابی که از این مقیاس با مقیاس سنجش خانواده فرم دوم (FAD2) انجام گردید اعتبار خوب و مناسبی گزارش شد. بااین‌حال، در ارزیابی مجدد مقیاس با شاخص معنای شخصی (PMI) و ابزار سنجش خانواده فرم (FAD1) اعتبار این مقیاس متوسط به ‌دست آمد. بیشتر عامل‌های این مقیاس، با توجه به ضرایب پایایی خرده مقیاس‌ها که بین 75/0 تا 95/0 است، می‌تواند به‌عنوان ابزاری مثبت و قابل‌اعتمادی برای اندازه‌گیری تاب‌آوری خانواده، محسوب شوند (سیکسبی، 2005).

در جلسات زوج‌‌درمانی مبتنی بر طرح‌‌واره به موضوعاتی از این قبیل پرداخته شد: برقراری ارتباط با هدف برقراری ارتباط و همدلی، آشنایی و معرفی برنامه، تعریف طرح‌واره درمانی به جهت آشنایی و درک مفاهیم طرح‌واره درمانی و نحوه کاربرد آن، آموزش و شناخت طرح‌‌واره‌‌های زوجین، آموزش و شناخت طرح‌‌واره‌‌های ناسازگار اولیه زوجین با هدف فراگیری دقیق و علمی مفاهیم طرح‌‌واره‌‌های ناسازگار اولیه، معرفی حوزه‌‌های طرح‌‌واره‌‌های ناسازگار اولیه (آشنایی کامل با این حوزه و تشخیص آن‌‌ها)، آموزش، شناخت و انطباق مفهوم هماهنگی شناختی و پاسخ‌‌های مقابله‌‌ای ناکارآمد با تجارب شخصی، سنجش و آموزش طرح‌واره درمانی (شناخت و تشخیص طرح‌‌واره‌‌های ناسازگار اولیه فردی)، استفاده از راهبردهای شناختی طرح‌واره درمانی (اصلاح طرح‌‌واره‌‌های ناسازگار اولیه)، استفاده از راهبردهای شناختی طرح‌واره درمانی (تغییر و بهبود سطح هیجانی و عاطفی طرح‌‌واره‌‌های ناسازگار اولیه)، آموزش روش‌‌های الگو شکنی، جایگزین کردن رفتارهای سالم و کارآمد به‌‌جای رفتارهای مقابله‌‌ای و ناسازگار و ارزیابی اثربخشی طرح‌واره درمانی و خاتمه بخشیدن به جلسات. در جلسات زوج‌‌درمانی مبتنی بر پذیرش و تعهد (ACT) به موضوعاتی از این قبیل پرداخته شد: بررسی ارتباط و وضعیت ارتباطی زوجین، بررسی مشکل از دیدگاه زوجین، مفهوم‌‌سازی مشکل از دیدگاه مشاور، معرفی کنترل به‌‌عنوان مشکل، معرفی راهکارهای متداول کنترل افکار و احساسات، آشنایی با ماهیت اصلی افکار و داستان‌‌های ذهنی، معرفی لایه‌‌های روان‌شناختی، آشنایی با نحوه جدا شدن از افکار و احساسات ناخوشایند، پذیرش افکار و احساسات ناخوشایند، بیان اهمیت توجه به میزان کارآمدی افکار و احساسات، آشنایی با مقوله‌‌های مختلف ارزش‌‌های زندگی، شناسایی ارزش‌‌های زوجین، آشنایی با اهریمن‌‌های ذهنی (موانع قدم برداشتن در مسیر ارزش‌‌ها)، مفهوم‌‌سازی هدف و بیان وجه تمایز آن باارزش، آشنایی با انواع مختلف اهداف، ایجاد یک طرح عملیاتی، آشنایی با موانع اصلی تغییر، معرفی تمایل به‌‌عنوان پادزهر موانع تغییر و طرح نهایی اشتیاق و عمل، جمع‌‌بندی.

در جهت حذف اثر سایر متغیرها به‌‌جز متغیرهای آزمایش (زوج‌‌درمانی بر مبنای طرح‎واره ‌‌درمانی و زوج‌‌درمانی مبتنی بر پذیرش و تعهد) و کاهش واریانس خطا، داده‌‌های به‌دست‌آمده از اجرای پژوهش، با استفاده از تحلیل کوواریانس مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفت.

یافته‌‌های پژوهش

در بخش آمار توصیفی این پژوهش، میانگین و انحراف استاندارد متغیر تاب‌‌آوری در سه گروه به شرح جدول ذیل است؛

یافته‌‌های جدول 1 نشان می‌‌دهد که آزمودنی‌‌های هر یک از گروه‌‌های موردمطالعه تعداد 16 نفر بوده‌‌اند که در طول دوره درمان به پرسشنامه پژوهش پاسخ داده‌‌اند. میانگین گروه کنترل برای تاب‌‌آوری خانوادگی در مرحله پیش‌‌آزمون و پس‌‌آزمون تفاوت چندانی با همدیگر ندارد در حالی زوج‌درمانی مبتنی بر پذیرش و تعهد و زوج‌‌درمانی مبتنی بر طرح‌‌واره باعث افزایش سطح تاب‌‌آوری خانواده شده است.

جدول 1: میانگین و انحراف استاندارد تاب‌‌آوری خانواده در بین گروه‌‌ها

به‌‌ عبارت دقیق‌‌تر، درمان مذکور باعث بهبود تاب‌‌آوری خانوادگی در زوجین شده است. به دلیل برقراری رابطه خطی بین نمرات پیش‌‌آزمون و پس‌‌آزمون و مفروضه‌‌های همگنی ماتریس کوواریانس و مفروضه یکسانی واریانس‌‌ها و همگنی شیب‌خط رگرسیون، از تحلیل کوواریانس تک متغیره استفاده شد. در جدول ذیل به بررسی اثربخشی زوج‌درمانی مبتنی بر طرح‌‌واره بر دل‌زدگی زناشویی زوجین پرداخته ‌شده است:

جدول 2: خلاصه تحلیل کوواریانس اثربخشی زوج‌‌درمانی مبتنی بر پذیرش و تعهد ACT در تاب‌‌آوری خانواده

نتایج جدول فوق بیان‌‌گر آن است که با توجه به این‌‌که سطح معناداری برای متغیر کمکی کمتر از 05/0 است (003/0=p)، متغیر کمکی (مشاهدات پیش‌‌آزمون) به‌‌طور معناداری با متغیر وابسته (مشاهدات پس‌‌آزمون) رابطه معناداری دارد؛ لذا اجرای تحلیل فوق معتبر است. در سطر بعدی سطح معناداری متناظر با گروه کنترل و آزمایش کمتر از 05/0 است (00/0=p)، با عنایت به میانگین تعدیل شاخص تاب‌‌آوری خانواده در گروه کنترل و آزمایش در نمرات پس‌‌آزمون که به ترتیب 157/104 و 093/158 بوده و معنادار شدن فرض صفر در تحلیل کوواریانس، فرضیه پژوهش مبنی بر این‌‌که «زوج‌درمانی درمانی مبتنی بر پذیرش و تعهد (ACT) در تاب‌‌آوری خانواده مؤثر است»، با اطمینان 95/0 پذیرفته می‌‌شود.

جدول 3: خلاصه تحلیل کوواریانس اثربخشی زوج‌‌درمانی مبتنی بر طرح‌‌واره در تاب‌‌آوری خانواده

نتایج جدول فوق بیان‌‌گر آن است، با توجه به این‌‌که سطح معناداری برای متغیر کمکی کمتر از 05/0 است، (00/0= ) متغیر کمکی (مشاهدات پیش‌آزمون) به‌‌طور معناداری با متغیر وابسته (مشاهدات پس‌آزمون) رابطه دارد. ازاین‌رو، اجرای تحلیل فوق معتبر است. در سطر بعدی سطح معناداری متناظر با گروه کنترل و آزمایش 00/0 و کمتر از 05/0 است؛ ازاین‌رو با عنایت به میانگین تعدیل شاخص تاب‌‌آوری در گروه کنترل و آزمایش در نمرات پس‌‌آزمون که به ترتیب 52/100 و 538/165 بوده و معنادار شدن فرض صفر در تحلیل کوواریانس، فرضیه پژوهش مبنی بر این‌‌که «زوج‌درمانی مبتنی بر رویکرد طرح‌واره درمانی بر تاب‌‌آوری خانواده مؤثر است» با اطمینان 95/0 پذیرفته می‌‌شود.

جدول 4: خلاصه تحلیل کوواریانس چندمتغیره اثربخشی زوج‌‌درمانی مبتنی بر طرح‌‌واره و ACT در تاب‌‌آوری خانواده

سطح معناداری متناظر با آماره F برای بررسی اثربخشی زوج‌درمانی بر مبنای رویکرد طرح‌واره درمانی و زوج‌درمانی مبتنی بر پذیرش و تعهد (ACT) در تاب‌‌آوری خانواده 001/0 و کمتر از 05/0 است (05/0>001/0 = ). از طرفی، میانگین نمرات در پس‌‌آزمون طرح‌واره درمانی 937/163 و برای درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد 125/160 است. ازاین‌رو، با توجه به سطح معناداری آزمون F‌ و میانگین نمرات پس‌‌آزمون با اطمینان 95/0، اثربخشی زوج‌‌درمانی بر مبنای طرح‌واره درمانی نسبت به زوج‌‌درمانی مبتنی بر پذیرش و تعهد بالاتر است.

بحث و نتیجه‌‌گیری

نتایج به‌دست‌آمده از این پژوهش نشان داد که زوج‌‌درمانی بر مبنای رویکرد طرح‌واره درمانی در تاب‌‌آوری خانواده زوجین متعارض مراجعه‌کننده به مراکز مشاوره شهر تهران در مراحل پیش‌آزمون و پس‌آزمون مؤثر بود و بین دو گروه آزمایش و گروه گواه تفاوت معنادار وجود داشت. ازاین‌رو، فرضیه مذکور در این پژوهش، تأیید می‌‌شود. نتیجۀ به‌دست‌آمده در ارتباط با تأثیر زوج‌‌درمانی بر مبنای طرح‌واره درمانی در تاب‌‌آوری خانواده با پژوهش‌‌های پناهی (1394)، ستوده فر (1394) و پرنور (1394) هم‌‌خوان و همسو بود.

پژوهش‌های گوناگون نشان داده‌اند تاب‌آوری بر کیفیت زندگی زناشویی تأثیرگذار است. همچنین، تاب‌آوری می‌‌تواند پیش‌بینی کننده رضایت از زندگی زناشویی باشد (میکائیلی، گنجی و طالبی جویبا‌ری، 1391). درواقع، افراد تاب‎آور به دلیل ویژگی‌ها و توانمندی‌های درونی‌شان، ازجمله انعطاف‌پذیری و قابلیت سازگاری بالا با شرایط زندگی زناشویی و کنار آمدن با مشکلات (اسکارمن و همکاران، 2013)، مقاومت و سازگاری بالایی در برخورد با تغییرات و شرایط بحرانی دارند (مک‌کوبین و مک‌کوبین، 1988؛ به نقل از بوچانان، 2008).

در طول دو دهه گذشته، رشته‌های مربوط به درمان مشکلات خانواده، توجه خود را از نقص‌ها و کمبودهای خانواده به توانمندی‌های خانواده معطوف داشته‌اند (نیکولز و شوارتز، 2000؛ به نقل از والش، 2002) و بسیاری از تحقیقاتی که اخیراً درزمینۀ خانواده انجام‌گرفته بر این دیدگاه تمرکز دارند (ابرین و زاماستنی، 2003؛ به نقل از صیدی و همکاران، 1390). در شرایط آسیب‌زا، به‌خصوص آسیب‌های عودکننده پیچیده و پیش‌رونده، کارکرد خانواده و شبکه‌های حیاتی وابسته بدان، ممکن است ازهم‌گسیخته شوند. ازاین‌رو، توجه به تأثیرپذیری خانواده از آسیب‌های عمده در هر رویکرد درمانی ضروری است (والش، 2006).

در این میان، نظریه «طرح‌‌واره‌های ناسازگار اولیه» و «طرح‌واره درمانی» یانگ، به‌مثابه یک رویکرد یکپارچه و جدید، در تبیین و درمان مشکلات زناشویی کارایی دارد (یانگ، کلوسکو و ویشار، ترجمه حمیدپور و اندوز، 1393؛ صلواتی و یکۀزدان‌دوست، 1394) و می‌‌تواند با رویکرد شناختی که به مسائل زندگی زناشویی دارد، به زوجین در توجه به توانمندی‌‌های زندگی زناشویی، مقاومت و سازگاری با مشکلات و درنهایت افزایش تاب‌‌آوری خانواده کمک کند. ازنظر ﻳﺎﻧﮓ و ﻫﻤﻜﺎران (ترجمه حمیدپور و اندوز، 1393) اﻓﺮادی ﻛﻪ ﺑﺎورﻫﺎی ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اوﻟﻴﻪ دارند، راﻫﺒﺮدﻫﺎی ﻛﻨﺎر آﻣﺪن ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎراﻧﻪ نشان ﻣﻲ‌‌دهند که ممکن است طرح‌واره‌هایشان را دائمی سازد. اﻳﻦ یافته ﺑﻴﺎن می‌‌ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺎب‌‌آوری در ﺻﻮرت وﺟﻮد ﻫﺮﻳﻚ از ﻃﺮح‌‌واره‌‌ﻫﺎی ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اولیه، ﻛﺎﻫﺶ می‌‌یابد. ازآنجاکه تاب‌‌آوری ﻣﺪﻟﻲ ﺑﺮای ﺳﻼﻣﺖ روان و ﻃﺮح‌‌واره‌‌ﻫﺎی اولیه شناختی ناسازگار، ﻣﺪﻟﻲ ﺑﺮای ﻋﺪم ﺳﻼﻣﺖ روان تعیین ﺷﻮد، می‎‏توان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺣﺎﺻﻞ از اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ مبنی ﺑﺮ تأثیر زوج‌‌درمانی بر مبنای طرح‌واره درمانی در تاب‌‌آوری خانواده، ﺑﺎ ﺗﻌﺎرﻳﻒ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت پیشین هم‌‌خوانی دارد.

همچنین، نتایج به‌دست‌آمده از این پژوهش نشان داد که زوج‌‌درمانی مبتنی بر پذیرش و تعهددر تاب‌‌آوری خانواده زوجین در مراحل پیش‌آزمون و پس‌آزمون مؤثر بود و بین دو گروه آزمایش و گروه گواه تفاوت معنادار وجود داشت. ازاین‌رو، فرضیه مذکور در این پژوهش، تأیید می‌‌شود.نتیجۀ به‌دست‌آمده با پژوهش‌‌های لی، چون، ادگار، لابزنر و چاگنو (2006) و عزیزی (1393) هم‌‌خوان و همسو بود.

سیر تکامل تاب‌آوری خانواده بر درک شیوه‌های عملکرد خانواده و راه‌های کمک به آن‌ها در جهت بهبود بخشیدن به توانایی حل مسئله، مواجهه و سازگاری متمرکز است (قراین، برون و تکسوپ، 2008). زوج‌‌درمانی مبتنی بر پذیرش و تعهد، ضمن فراهم نمودن بستری به‌منظور پذیرش هیجانات، با به‌کارگیری فنون شناختی- رفتاری و سایر روش‌های ACT به آموزش زوجین برای رهایی از بند مبارزه بی‌حاصل و تلاش برای کنترل و حذف عواطف و تجارب منفی می‌پردازد و زوجین را به پیگیری ارزش‌ها و به دنبال آن، تعهد نسبت به عمل بر مبنای ارزش‌ها ترغیب می‌کند؛ درنتیجه، این امر می‌‌تواند منجر به افزایش تاب‌آوری در زوجین شود. پژوهش‌‌های مختلف نیز اثربخشی درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد در س‍رزن‍دگی‌ و ت‍تاب‌آوری‌ بی‍م‍اران‌ زن‌ م‍ب‍ت‍لا ب‍ه‌ پ‍س‍وری‍ازی‍س‌ (حیدری، 1392)، ﺗﺎﺏ‌‌ﺁﻭﺭﯼ ﻣﺎﺩﺭﺍﻥ ﺩﺍﺭﺍی فرزند ﺑﺎ ﺍﺧﺘﻼﻝ ﯾﺎﺩﮔﯿﺮﯼ (دهقانی، 1394)، بهبود تاب‌آوری افراد مبتلا به سردرد مزمن (عزیزی و همکاران، 1393)، آشفتگی اخلاقی و تاب‌‌آوری (خانجانی، 1395) و مکانیزم‌‌های دفاعی، تاب‌‌آوری و خودکارآمدی زنان مبتلا به مولتیپل اسکلروزیس (اصغرخاه و شاره، 1394) را مورد تأیید قرار دادند.

در پایان، نتایج به‌دست‌آمده از این پژوهش نشان داد که بین اثربخشی زوج‌درمانی مبتنی بر طرح‌واره درمانی و زوج‌درمانی مبتنی بر پذیرش و تعهد (ACT) در تاب‌‌آوری خانواده زوجین تفاوت وجود دارد.این یافته با پژوهش‌‌هایپناهی (1394) و پرنور (1394) هم‌‌خوان و با پژوهش‌‌های عزیزی (1393) و ستوده فر (1394) متفاوت بود.

به اعتقاد هابر و همکاران^[6](2010) ویژگی‌‌های تاب‌‌آوری نقش مهمی در رضایت زناشویی، روابط زوجین، کاهش استرس‌‌های زناشویی و افزایش هیجانات مثبت دارد. ویژگی‌‌های تاب‌‌آوری می‌‌تواند در تقویت پیوندهای خانوادگی و شبکه اجتماعی اثربخش باشد و موجب ارتقای مضاعف تاب‌‌آوری شود. هاولی (2000) و فیتزپاتریک و کوئرنر (2004) بعد گفت‌‌و‌‌شنود را پیش‌بینی کننده مثبت و تأثیرگذاری بر تاب‌‌آوری و بعد هم‌‌نوایی را پیش‌بینی کننده منفی برای تاب‌‌آوری می‌‌دانند.

سیر تکامل تاب‌‌آوری خانواده بر درک شیوه‌‌های عملکرد خانواده و راه‌‌های کمک به آن‌‌ها در جهت بهبود بخشیدن به توانایی حل مسئله، مواجهه و سازگاری متمرکز است (فراین، برون و تکسوپ، 2008). در تعاریف تاب‌‌آوری خانواده، سه اصل اساسی وجود دارد که عبارت‌‌اند از: 1) وجود چالش، بحران و یا سختی‌‌های عمده و بالقوه که عملکرد واحد خانواده را بر هم می‌‌زند؛ 2) توانایی خانواده در به‌‌کارگیری منابع داخلی و خارجی برای مقابله با چالش‌‌ها؛ 3) فرایند پویای درگیر شدن با چالش‌‌ها به‌‌منظور بهینه ساختن سازگاری خانواده در شرایط بحرانی (گازمن، 2011).

در این میان، رویکرد طرح‌واره درمانی بر این فرض استوار است که هریک از زوجین، طرح‌‌واره‌های ارتباطی درباره خود و روابط صمیمی دارند و با خود به رابطه زناشویی می‌آورند. طرح‌‌واره‌ها، شامل فرضیاتی است که درباره همسر و رابطه زناشویی آن‌گونه که هستند و معیارهایی درباره این‌که چگونه باید باشند (اپشتین و باکوم، 2002). طرح‌‌واره‌های ناسازگار، در طی تجربیات گذشته و بر اساس ارتباط با خانواده اصلی شکل می‌گیرند و اغلب هسته تضاد بین زوجین است (داتیلیو، 1993، 2005)؛ که این مورد با مفهوم تاب‌‌آوری در تناقض است (ﻳﺎﻧﮓ و ﻫﻤﻜﺎران، 2003). ازاین‌رو، فریمن[7] (1993) در تشریح طرح‌‌واره‌‌ها، صرفاً به بعد شناختی آن‌ها اشاره نمی‌‌کند؛ بلکه توجه به دو مؤلفه مهم دیگر در طرح‌‌واره‌‌های شناختی را نیز که عبارت‌‌اند از: مؤلفه‌‌های عاطفی و رفتاری، لازم و ضروری می‌‌داند. درواقع، به‌‌منظور اصلاح عمیق‌‌تر طرح‌‌واره‌‌های معیوب، باید از نوعی روش درمانی استفاده که در آن به هر سه مؤلفه شناخت، عاطفه و رفتار توجه داشته باشد.

از سوی دیگر، در تبیین اثربخشی بیشتر رویکرد طرح‌واره درمانی می‌‌توان گفت طرح‌واره درمانی، مداخله‌‌ای نوین و یکپارچه است و مبنای نظری آن بر بسط و گسترش مفاهیم و روش‌‌های درمانی غنی و مؤثری چون شناختی- رفتاری، دل‌بستگی گشتالت، روابط شیء، سازه گرایی و روان‌‌کاوی در قالب یک مدل درمانی و مفهومی ارزشمند تلفیق کرده است (یانگ، کلوسکو و ویشار[8]، ترجمه حمیدپور و همکاران، 1388) و می‌‌توان آن را از زمره روش‌‌های مطلوب و مؤثر درزمینۀ کار با زوجین قلمداد کرد. همچنین، ازآنجاکه طرح‌واره درمانی بر کشف ریشه‌‌های مشکلات روانی دوران کودکی و ارتباط آن‌‌ها با مشکلات جاری از طریق کار بر ذهنیت طرح‌‌واره‌‌ها و باز والدینی حدومرزدار تأکید دارد؛ درواقع، این درمان، پاسخی به شکست‌‌های درمانی ناشی از کاربرد فن‌های شناختی- رفتاری استاندارد در کار با افراد به‌‌ویژه زوجین است (ماریسو و همکاران، 2011). در این پژوهش، پس از شناسایی خلأها و شکاف‌های موجود در زندگی زوجین، چگونگی برطرف کردن آن‌ها و ایجاد وحدت و کلیت در زندگی زناشویی، در سایه شناخت طرح‌‌واره‌ها، زیر سؤال بردن اعتبار طرح‌‌واره‌ها و الگوشکنی رفتاری صورت گرفت؛ ازاین‌رو، با توجه به آنچه گفته شد می‌‌توان انتظار اثربخشی بیشتری نسبت به درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد که بر مبنای رویکرد شناختی- رفتاری است، داشته باشیم.

همسو با این یافته، محمدخانی، سلیمانی و سیدعلی‌نقی (1393) نیز در پژوهش خود نشان دادند افرادی که طرح‌‌واره‌‌های هیجانی مثبت دارند، یعنی باورهایی زیربنایی سالم‌‌تری دارند که بر پذیرش و ابراز احساسات، تجلی تأیید دیگران، ارزش‌‌های والاتر و توافق تأکید می‌‌نماید، به شیوه مؤثری با استرس‌‌ها و تصورات نادرست کنار می‌‌آیند و درنتیجه تاب‌‌آوری بهتری نشان می‌‌دهند. در مقابل، افرادی که طرح‌‌واره‌‌های منفی مانند نشخوار ذهنی در آن‌‌ها نیرومند است، ازلحاظ راهبردهای تنظیم هیجان درگیر نشخوار فکری می‌‌شوند که یک فرآیند شناختی ناسازگارانه‌‌ای است و موجب تشدید و تداوم خلق منفی و اختلال در فرآیند حل مسئله می‌‌شود.

 ازجمله محدودیت‌‌هایی که می‌‌توان در این پژوهش در نظر گرفت، عبارت‌اند از: پژوهش تنها روی زوجین مراجعه‌‌کننده به مراکز مشاوره تهران و احتیاط در تعمیم نتایج، کم‌‌توجهی و همکاری نامناسب برخی از آزمودنی‌‌ها در اجرا و تکمیل پرسشنامه‌‌ها و اجرای پس‌آزمون، بلافاصله پس از اتمام دوره مداخله‌ای. ازاین‌رو، به نظر می‌رسد که نتایج باید بااحتیاط بیشتری تفسیر شوند. لذا پیشنهاد می‌‌شود مطالعات مشابهی در مورد سایر زوجین و به کمک سایر روش‌‌های درمانی صورت گیرد. همچنین، جهت سنجش اثر مداخلات درمانی، اجرای پس‌‌آزمون بعد از گذشت مدت‌زمان مشخصی از اتمام جلسات مداخله‌ای و آزمون پیگیری شش ماه پس‌ازآن برگزار گردد.