نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسندگان

• صدیقه حیدری مجد ^{1 ¶}
• خدیجه برزگر ²

¹ دانشجوی دکتری مطالعات زنان، گرابش حقوق زن در اسلام، گروه مطالعات زنان ، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

² استادیار دانشگاه ادیان و مذاهب، دانشکده مطالعات زن و خانواده، گروه حقوق زن در اسلام، قم، ایران

چکیده

رشته مطالعات زنان در ایران ره‌آوردی از غرب در راستای توسعه جهانی و تاثیر جریانات فمنیستی بر فضای دانشگاهی می‌باشد. با توجه به دو دهه حضور مطالعات زنان در فضای علمی ایران انتظار می‌رود شاهد نقش‌آفرینی دانش‌آموختگان رشته در ابعاد علمی و اجتماعی زنان باشیم. پژوهش حاضر در صدد است با بررسی برخی از سرفصل‌های رشته مطالعات زنان و تجربه زیسته دانش‌آموختگان، نگاهی آسیب‌شناسانه به توانمندی رشته در راستای تربیت دانش‌آموختگان به مثابه کنشگران داشته باشد. پژوهش حاضر با روش کیفی و با استفاده از ابزار مصاحبه با دانشجویان رشته مطالعات زنان و تکنیک تحلیل محتوا چگونگی کاربست مفاهیم و نظریه‌ها را در تجربه زیسته دانشجویان در سطوح مختلف دانش، بینش و کنش بررسی می‌کند. کدگذاری گزاره‌های مصاحبه‌ها در نهایت به 15 مقوله محوری از جمله توانمندسازی دانشجو در تفکر خلاق، ضعف دانش زمینه‌ای ، عدم کفایت سرفصل‌های مصوب در پوشش مسائل عینی، روزآمدسازی سرفصل‌ها ، تعارض عین و ذهن، اجتناب از کنشگری ، نقش دانشجو و استاد در مفاهیم رشته مطالعات زنان و... ختم شده است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است سه سطح دانش، بینش و کنش در کاربست مفاهیم و آموزه‌ها در تجربه زیسته دانشجویان در رابطه متقابل قرار دارند. اما اجتناب از کنشگری در سطح کنش که تجلی سطح آموزش و بینش است به دلایل متعدد به مثابه انتخاب شخصی یا برآیند ساخت اجتماعی تعبیر می‌شود.می‌توان گفت که ساخت اجتماعی، استاد و دانشجو (بازیگران اصلی در انتقال و دریافت مفاهیم) در کاربست مفاهیم و آموزه‌ها در تجربه زیسته دانشجویان را تحت تأثیر قرار می‌دهند.

تازه های تحقیق

سطوح کاربست مفاهم و آموزه‌های رشته مطالعات زنان در تجربه زیسته دانشجویان را می‌توان در سطح دانش، بینش(نگرش)، کنش و تأثیر ناخودآگاه طبقه‌بندی کرد. سه سطح دانش، بینش(نگرش) و کنش در واقع سه ضلع اصلی در تجربه زیسته دانشجویان است. از سوی دیگر، ارتباط درون شبکه‌ای این سطوح با یکدیگر نیز قابل تأمل است. به این معنا که دانشجویانی که در سطح دانش به دلیل تضاد فرهنگی (فرهنگ قومیتی یا مذهبی) نتوانستند با مفاهیم ارتباط برقرار کنند، در سطح کنش، نیز به عنوان یک فرد کنشگر اجتماعی ظاهر نشدند، چرا که اساسا ضرورتی برای کنشگری نمی‌دیدند. همچنان که گاه در سطح بینش نیز فرد به فهم و تلقی هویت مشترک زنانه رسیده­است ولی در سطح کنش، ساختارهای اجتماعی رایج را مردسالار تلقی می‌کند که به طور کلی در تحول وضعیت زنان و به طور خاص در کاربست مفاهیم و آموزه‌های مطالعات زنان در تجربه زیسته دانشجویان به مثابه مهمترین عامل تلقی می‌شود. از همین رو، کنشگری فعالانه و آگاهانه زنان متأثر از این ساختارها است و صرفاً اصلاحات و تحولاتی که از طریق نهادهای حاکمیتی و قدرت اراده شود، محقق می‌شود.

1. سطح دانش: در این سطح انتظار می‌رود که آگاهی لازم بر اساس مفاهیم و نظریه‌های رشته مطالعات زنان به دانشجویان منتقل شود. تردیدی وجود ندارد که در سطح دانش، استاد و دانشجو بازیگران اصلی در انتقال و دریافت مفاهیم و آموزه‌های علمی هستند. از سوی دیگر، با توجه به پذیرش دانشجو از رشته‌های تحصیلی مختلف، ضعف دانش زمینه‌ای و ضرورت فراهم کردن و ارائه زیرساخت دانشی لازم در راستای فهم و درک مفاهیم و آموزه‌های رشته مطالعات زنان را می‌توان سرآغاز مهم در نقش سطح دانش و کاربست مفاهیم در تجربه زیسته عنوان کرد. همچنان­که نقش استاد در انتقال مفاهیم و نقش دانشجو در دریافت و کاربست مفاهیم نیز غیرقابل انکار است. از نگاه دیگر، ارائه نقادانه،‌ تبیین علمی و عبور از مطلق‌گرایی می‌تواند مکانیسم کارآمدی در افزایش سطح دانش و درنهایت کاربست مفاهیم در تجربه زیسته دانشجویان باشد. درهمین­راستا، گاه غفلت از مفاهیم و نظریه‌های شبکه‌ای و بنیادین و تمرکز بر مفاهیم دانشی سطح پایین و یا مفاهیمی که در جامعه ایران دیگر مسئله اجتماعی تلقی نمی‌شوند، موجب­شده تا چرخه انتقال و دریافت دانش و کاربست آن در تجربه زیسته دانشجویان محقق نشود و یا در حد مطلوب و مقبول به کار گرفته نشود. تمام مشارکت‌کنندگان، دانشجویان مفاهیم و آموزه‌های رشته مطالعات زنان را در این سطح ناکارآمد و غیرمرتبط با کاربست آن در تجربه زیسته خود ارزیابی کردند. بنابراین، عدم کفایت سرفصل‌های مصوب در پوشش مسائل عینی زنان نیز نقش غیرقابل انکاری در فرآیند کاربست مفاهیم در تجربه زیسته دانشجویان دارد.
2. سطح بینش (نگرش): بینش در علوم گوناگون معانی متفاوتی را شامل می‌شود در علم روان­شناسی «بینش یا بصیرت فهمی از خود و روابط با دیگران است که تجربه‌های پیشین را روشن یا فرد را در حل مسئله‌ای یاری می‌کند» (میرشکاری، ۱۳۹۶) یا می‌توان گفت یکى ازدو خاصیت اساسی وجود انسان دستگاه ادراک و دیگرى دستگاه اراده است، در حوزه ادراک، علم و شناخت دخیل است که به «بینش» تعبیر مى شود (جلالی،۱۳۸۹)؛ مخبر(۱۳۸۶) از دیگر تعاریف «بینش» درعلم را «قدرت مسئله‌گشایی» عنوان می‌کند، اما بینش جامعه‌شناسی با تعریف ارائه شده از سی رایت میلز[1] به معنای توانایی فرد در قرار دادن خویشتن در متن زمانه خود و برقراری ارتباط میان سرگذشت فردی خود با تاریخ جامعه تعریف می‌شود. با چنین کاری فرد ریشه بخش زیادی از مسائل خود را در اقتضائات زمانه و تحولات جامعه می‌داند و متوجه می‌شود این گرفتاری فقط دامنگیر او نیست بلکه دامن گستره وسیعی از افراد جامعه را گرفته­است و متأثر از سیاست‌گذاری‌‌ها و قوانین است. او با شناخت شرایط زمانه و ساختار‌های حاکم بر جامعه، می‌تواند راهکارهای بهتری برای رفع گرفتاری‌های خود و هم­نوعان خود جست­وجو کند (میلز،۱۳۹۹). از لوازم بینش جامعه‌شناختی می‌توان به وجود ذهن مسئله­‌پرداز ، نگاه تاریخی و فرایندی به پدیده‌ها، نگرش انتقادی به نظریه‌های موجود برشمرد (مبارکی، ۱۳۹۵). تغییر بینش سطح عمیق‌تری از ارتباط مفاهیم با دانشجو را نشان می‌دهد و دانشجو درگیری ذهنی و عاطفی با متن را تجربه می‎‌نماید از سویی با توجه به مفهوم ارائه شده از بینش جامعه‌شناختی ومهارت‌های ضروری آن، بیش از پیش اهمیت تفکر نقادانه، فرایند حل مسئله، عادت پرخوانی و ذهن مشحون از اطلاعات اجتماعی تاریخی در راستای قضاوت‌ صحیح و مهارت پژوهش بدون تعصب در کسب بینش روشن می‌شود.

یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که کاربست مفاهیم در این سطح مستلزم رویکرد حساس جنسیتی و فهم هژمونی مردسالار است. این امر نیز به نوبه خود مستلزم توانمندسازی دانشجو در تفکر خلاق و نقادانه است. از سوی دیگر، روزآمدسازی سرفصل‌ها سرآغازی برای کارآمدی و تحقق اهداف و ورود مفاهیم دانشی به عرصه تجربه و زیست اجتماعی دانشجویان است. هرچند در برخی موارد نیز فقدان هم­دلی و هم­راهی دانشجو را شاهد هستیم. دلیل این وضعیت را می‌توان در تضاد و عدم هم­راستایی فرهنگی (خرد و کلان) مفاهیم و نظریه‌های مطالعات زنان خلاصه کرد. البته به اذعان دانشجویان، مفاهیم ارائه‌شده ناخودآگاه بر نگرش و بینش آنان تا حدی تأثیر می‌گذارد، اما این تأثیر ضرورتاً به کاربست مفاهیم و نظریه‌ها در تجربه زیسته دانشجویان منجر نمی‌شود.

3. 3. سطح کنش: سطح کنش، درواقع عرصه بروز و تجلی دانش و بینش است. در صورتی که فرآیند یادگیری دانش از مسیر بینش و نگرش به­شکل مطلوب انجام شود، در این صورت مرحله کنش نیز هم­سو با دانش و بینش رقم می‌خورد. باتوجه به تعریف کیمبل[2]ازیادگیری (وایلز، 1392)، ارتباط مقولات استخراج شده با چرخه یادگیری و کنش را در سه حالت تعریف کرد: ۱- عدم تکامل فرایند یادگیری ۲- تکمیل فرایند یادگیری و عدم امکان بروز مفاهیم در کنش مشارکت‌کننده ۳ـ اجتناب از کنشگری به مثابه انتخاب شخصی یا برآیند ساخت اجتماعی. سطح کنش در واقع مرحله عینی کاربست مفاهیم در تجربه زیسته است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که تعارض عین و ذهن در مباحث مطالعات زنان و مناسبات ساخت اجتماعی (فرهنگ) و آموزش و آگاهی اجتماعی با مفاهیم و نظریات مطرح در رشته مطالعات زنان بر کاربست مفاهیم در تجربه زیسته دانشجویان تأثیر گذار بودند. تاجایی­که دانشجویان در برخی مواقع از کنشگری فعالانه و آگاهانه اجتناب می‌ورزیدند. از سوی دیگر، فقدان بازار کار و زمینه‌های شغلی متناسب با رشته مهمترین عاملی است که در سطح کنش کاربست مفاهیم در تجربه زیسته دانشجویان را تحت­تأثیر قرار می‌دهد. تحلیل و طبقه‌بندی یافته‌های پژوهش در سطوح سه‌گانه و با محوریت تجربه زیسته دانشجویان، آن را از یافته‌های سایر پژوهش‌ها متمایز کرده­است. پژوهش‌هایی که از نگاه و تلقی متخصصان و کارشناسان به آسیب‌شناسی رشته مطالعات زنان پرداخته‌اند. به تبع سایر پژوهش‌ها، عدم همکاری و همراهی دانشجویان برای انجام مصاحبه و دشواری دسترسی به دانشجویان از محدودیت‌های اصلی این پژوهش بوده­است. اما در فرآیند تحلیل مصاحبه‌ها و صورتبندی مقولات به نظر می‌رسید که یکی از مشکلات دانشجویان در کاربست مفاهیم در تجربه زیسته هراس از انگ اجتماعی فمینیست بود. بنابراین شاید مطالعه و بررسی «چرایی و چگونگی این همانی مطالعات زنان با فمینیسم در ایران و راهکار برون‌رفت از آن» بتواند محور و مبنای پژوهش آتی باشد .

کلیدواژه‌ها

• مطالعات زنان
• تجربه زیسته
• سرفصل‌
• میان‌رشته‌ای

موضوعات

• زن و خانواده

عنوان مقاله [English]

The Application of Concepts and Teachings of Course Units of Women’s Study in Student’s Lived Experience

نویسندگان [English]

• Sedigheh Heidari Majd ¹
• Khadige Barzegar ²

¹ phD. Student of women's studies, women's rights in Islam Department of Women's Studies Faculty of Humanities Tarbiat Modares University, Tehran,Iran.

² Assistant Professor at University of Religions and Denominations, Faculty of Women and Family Studies, Department of Women's Law in Islam, Qom, Iran

چکیده [English]

The field of women's studies in Iran is a development from the West in line with the global development and the impact of feminist currents on the academic environment. Considering the two decades of presence of women's studies in the scientific environment of Iran, we expect to see the role of the graduates in the scientific and social dimensions related to women. This paper aims to take a pathological look at the capabilities of the women's studies in training the graduates as activists in the field of women's studies. The present research, using a qualitative method and using interview tools with women's studies students and content analysis technique, examines the application of concepts and theories in the lived experience of students at different levels of knowledge, Insight and Action. The research will be carried out through qualititative method, grounded theory, using in-depth interviews as data collection technique and coding text and analysis of the more comprehensive answers. Final categories are 15 including students’ empowerment in creative thinking, a lack of backgroung knowledge on sociology, inadequacy of the approved course units in covering objective issues, necessity of updating the units plays main role in efficiency and the realization of goals, the conflict between the objectivity and the subjectivity in the topics and teachings of women's studies, avoiding active and conscious activism and the role of students and professors in the application of the concepts of in lived experience.

کلیدواژه‌ها [English]

• women's studies
• lived experience
• course contents
• interdisciplinary